Billeder på siden
PDF
ePub

yn ysbryd ac ymddygiad y Pab drwy yr holl amgylchiad, falchder a bydolrwydd ar y naill law, a dichell gyfrwys ar y llaw arall, yr hyn a gynhyrfodd holl alluoedd ei enaid mawr ef i ymosod ar yr Archbuseyaeth Rhufeinig.

Rhoddwn yma ddifyniad byr o'i waith ar "The truth and meaning of Scripture," fel engraifft o'i olygiadau cywir o berthynas i awdurdod Ilt a'i air. Y mae efe yn haeru, "Fod cyfraith Ilt yn ddigon; y gall y Cristion sydd yn ei deall yn dda gasglu digon o wybodaeth o honi yn ystod ei daith yma; fod yr holl wirionedd yn gynwysedig yn yr Ysgrythyr; na ddylem ni dderbyn un athrawiaeth nad yw yn gyson â'r Beibl; nad oes yr un llys ond llys y nef; a phe byddai cant o Babau, a'r holl fonachod sydd yn y byd wedi eu troi yn gardinaliaid, y dylem ni ddysgu mwy o'r efengyl nag oddiwrthynt hwy oll; ac nad oes neb sydd wir blant yn myned o gylch mewn modd yn y byd, i droseddu ewyllys a thestament eu Tad nefol."

Gan i Wicliff golli ei feistrolaeth yn Rhydychain, gwnaethpwyd ef tua'r amser hwn, mewn ffordd o gydnabyddiaeth gan y goron, yn brebendwr Worcester, ac yn beriglor Lutterworth. Terfynwn y darn hwn yma, canys y mae daru neu ddau i ddyfod eto.

P. S.-Y mae defnyddiau y darn uchod wedi eu cymeryd, yn agos oll, allan o'r Footsteps of our Forefathers."

[ocr errors]

un cyfansoddiad arall yn tynu sylw dynion yn eu sefyllfa gysefin, anniwylliedig; a phan nad oedd ysgrifenu mewn arferiad cyffredin, mai cân yn unig a ellid argraffu yn effeithiol ar y cof i'w throsglwyddo i'r oesau dyfodol; gan hyny yn y dull difyrus a swyniadol yma y trosglwyddid hyfforddiadau, yn yr hen amseroedd, ar bob pwne, pa un bynag ai celfyddyd, ai hanes, ai natur, ai cyfraith, ai crefydd a fyddai y testun.*

"Am ddechreuad prydyddiaeth, mae yn dra sicr iddi gyd-gychwyn â chynulliadau cymdeithasol cyntaf dynolryw, megys gwleddoedd, addoliadau, a chyfarfodydd cyhoeddus ereill, yn y sawl yr oedd cerddoriaeth, cân, a dawns yn brif arfolliad.†

"Mae hanesion boreuaf holl genedloedd y byd yn cadarnhau y ffeithiau yma. Tystia teithwyr ac ereill mai yn y dull hwn yr oedd dysgawdwyr a phenaethiaid holl lwythau cyntefig America, a manau ereill, yn trosglwyddo eu hyfforddiadau ar ddefodau, a chrefydd, a chyfraith, o'r fath ag oedd yn eu plith, i'w cydwladwyr. Mewn prydyddiaeth yr oedd offeiriaid, ac athronwyr, a seneddwyr cyntaf Groeg yn traddodi en holl gyfarwyddiadau. Dynodir Apolo, Orpheus, ac Ampheion, eu prydyddion henaf, fel gwareiddwyr cyntaf dynolryw, a sefydlwyr cynaraf cyfraith a gwladyddiaeth. Mewn prydyddiaeth yr ysgrifenodd Periander, Pittacus, Solon, Chwilo, a Hippias reolau eu crefydd, eu moesolaeth, a'u gwladyddiaeth,

LLENYDDIAETH CENEDL Y CYMRY. y sawl a efelychwyd gan Teognis o Malgera

Llith III.

GAN LLWYD O'R WEMPA.

BARDDONIAETH-GORSEDDAU-TALIESIN.

ER mwyn cadw y dosbarth, byr a melus, ar ddihun uwchben ein Llithiau, bydd i ni am. rywio eu cynwysiad, sef, bydd i ni roddi o fis i fis, mân ddarnau ar Farddoniaeth, Gorseddau, Graddau y Beirdd, &c., yn gysyllt. iadol â'r engreifftiau a godir o Lênyddiaeth gynoesol cenedl y Cymry.

Barddoniaeth yn gyffredin.-Difynwn yma o" Farddas y Cymry," eiddo Gweirydd ab Rhys, llyfr a ddaw dan sylw eto, a byddai yn dda pe cynorthwyai y cyhoedd yr awdwr i ddwyn y gweddill drwy y wasg.

"Mae athronwyr yn barnu fod prydyddiaeth yn gyfoed â dynolryw, gan ei bod mor dra chysylltiedig â'r natur ddynol. Yr oedd yr henafiaid yn gyffredinol yn haeru fod prydyddiaeth yn henach na rhyddiaith; ond diau fod hyn yn gamsyniad, canys nid yw yn rhesymol tybied i un cyfnod erioed fod ar gymdeithas pan y siaradai dynion â'u gilydd mewn mesur a chynghanedd. Fe allai mai yr hyn a barodd i rai goleddu y syniad yma yw, y ffaith mai prydyddiaeth ydyw cyfansoddiadau boreuaf holl genedloedd y byd. Yr achos o hyn, fel y tybir, oedd, na fuasai

a Phocylid.§ Arferai Minos a Thales ganu gyda'r delyn y cyfreithiau a luniasant; a dywedir am y Beirdd Cymreig y canent eu cyfansoddiadau eu hunain, ac y dilynid eu llais gan swn y delyn a'r crwth. Mewn ffurf brydyddol yn unig yr ymddangosai hanesyddiaeth hyd yr oes ddiweddaf o flaen Herodot; a thybir fod gan y Cymry hanes mewn mydr mor ddiweddar ag amser Gerallt o Gymru. Dywedir yn y Drysorfa Henafiaethol, ond ni wyddis ar ba awdurdod, fod "Gwrgant Farfdrwch wedi ysgrifenu hanesiaeth Gymreig ar gynghanedd, oddeutu y flwyddyn 350 cyn Crist."|| Mae yn amlwg, beth bynag, fod rhyw hanes Cymreig ar gael yn amser Gerallt, wrth y cyfeiriadau mynych a wna efe iddi; ac o herwydd mai mewn mydr yr ysgrifenai yr henafiaid braidd ar bob pwnc, mae yn dra sicr mai felly yr oedd eu hanesion cysefin. Nid y Cymry yn unig, fel yr awgrymwyd, oedd yn arfer y dull yma o gyfansoddi, yn yr hen amseroedd; oblegid mewn mydr y mae y Rhifyddeg Hindwaidd ; ac mewn rhai o'r hen Rifyddegau Seisnig, mae y rheolau a'r eng

[blocks in formation]

1

reintiau ar gan; ac felly yn gyffredin yr celd rheolau cenedl enwau Lladin: ar fyr, myr oedd y prif foddion gynt i drosglwyddo hyfforddiad

Oad er mai prydyddiaeth oedd dull borecaf yr holl genedloedd o gyfansoddi, ac o draddodi eu gwybodau a'u hyfforddiadau i'w cydoeswyr, ac o'u trosglwyddo i'w holafinid; ac er bod gan bob cenedl braidd ei Hofyddion a'i Phrydyddion-ei Doethion yn gystal a'i Hoffeiriaid;† eto, nid ymddengys fod y cyfryw yn mysg un genedl wedi ymdrefnu mor rheolaidd, ac wedi gallu gwneud en cyfundrefn mor bwysig yn mhob ystyr i gymdeithas, ag y gwnaeth Beirdd Ynys Prydain en hunain a'u "dosbarth."‡ Dywed Toland fod Barddoniaeth y Celtiaid. neu yr Offeiriadaeth orllewinol, fel y geilw efe bi, yn tra rhagori ar yr eiddo Soroaster, ac ar holl gyfundrefn gysegredig y Dwyrain§ Yr celd prydyddion y genedl fawr, ddiwylliedig hon, dan yr enw Beirdd, y radd bwysicaf yn eu plith, gan fod holl ddysg, a chrefydd, a chyfraith y genedl yn hollol dan eu Lawdurdod; ac fel y cyfryw, yr oedd eu treintiau yn fawrion a chysegredig dros ben, a'n proffes yn ddosbarth drwyddedog,' reolaidd, yn ol cyfreithiau y wlad, dan yr ew Barddoniaeth, mor foreu, medd y Trioedd, ag amser Plenydd, Alawn, a Gwron, y rhai a ddychymygasant y Breiniau a'r Defodau y sydd ar Feirdd a Barddoniaeth.¶

[ocr errors]

"Efaith Prydyddiaeth ar y Byd.-Nid oes dim wedi gwneud cymaint tuag at goethi a dyrchafu chwaeth cenedloedd y byd, a Phrydyddiaeth, Cerddoriaeth, a Phaentio. Prydyddion a Phrydyddiaeth fu yr offerynau penaf, braidd, yn llaw Rhagluniaeth i wareiddio a dyrchafu cenedloedd y ddaear, trwy geethi eu chwaeth, a chyfoethogi eu llênoneth. Y fath ddetholiad dewisol o eiriau addas i amlygu pob amrywiad o ddelfrydau a syniadau a geir yn ngweithiau Prydyddion cenedl! O waith y prydydd y benthycir yr holl ddarluniau godidog sydd yn treiddio trwy iaith, ac yn gwneuthur cydymddyddan hyd y nod am bethau cyffredin yn ddyddorol ac anogiadol. Iddo ef hefyd yr ydys yn ddyledus am y rhan fwyaf o wareddoldeb. Nis gall cenedl yn meddu iaith bar wael byth ymddyrchafu yn uchel yu ngradd gwareddoldeb. Yr ydys nid yn unig yn cyfeillachu, ond yn meddwl hefyd mewn geiriau; ac yn ol cyfartaledd addasrwydd ac amrywiaeth geiriau i amlygu y meddwl, y bydd cywirdeb a chyfoethogrwydd

• Proberts' Ancient Laws, Pref. p. 3. + Hor. Brit. Vol. i. p. 148.

"Dosbarth" ydyw y gair a arferir yn gyffredin yn y Troedd a'r hen ysgrifeniadau Cymreig, i arwyddo cylundrefn, trefniant, deseb, neu ddosbarthdrefo-system.

Toland's Hist. of the Druids, p. 48.

1 Cæsaris Commentarii De Bello Gallico, Lib. Ti. e. 13.

Myfyrian Archaiology of Wales, Vol. ii. p. 6. Tri. 58.

y meddyliau eu hunain. Yn y golygiad yma, nis gall cenedl y Cymry byth gydnabod llafur ieithyddol eu hen Feirdd gyda theimladau rhy frwdfrydig. Yr oedd holl ddysgeidiaeth y Prydeiniaid wedi ei chyfyngu i Ysgol y Beirdd, fel y ceir achlysur i grybwyll yn fynych: y Beirdd oedd eu hoffeiriaid, eu barnwyr, a'u hathrawon mewn moesolaeth a gwyddoriaeth. Cán oedd un o'u prif gyfryngau i roi parhad i'w gwireddau a'u defodau traddodiadol; a thuag at roi effaith i'w haddysgiadau, dygasant yr iaith Gymraeg, yn dra boreu, i berffeithder cwbl anhygoel i estroniaid-mor berffaith, fel y dywed dysgedigion cymhwys yn mhob ystyr i farnu, fel nad oes ei rhagorach, os ei chyffelyb, yn yr holl fyd, o ran cyfartaledd ei chydseiniaid a'i llafariaid, o ran amlder ac ystwythder ei geiriau, ac, uwchlaw y cwbl, fel peiriant prydyddiaeth, o ran amrywiaeth ei ffurfiau cyfystyr o ymadroddi, a gynyrchir yn benaf gan gyfuniadau cyfoethog ei berfau; canys y mae i bob berf unigol o gylch ugain o ddullweddiadau drwy gyfrwng arddodiadau; a gellir treiglo pob ffurf naill ai drwy leddfiad, neu amrywiad terfyniadau, fel y Lladin, neu drwy gynorthwyolion, fel y Saesneg; ac am hyny mae yr holl dreigl iadau dros bedwar ugain o nifer, yr hyn ynddo ei hun sydd yn ddigon i ddangos pa mor egniol yr ymroddodd y Beirdd i ddiwyllio y Gymraeg, er ei gwneud yn mhob ystyr yn iaith briodol prydyddiaeth.* Dywed Lewis Morris ei bod yn meddu y perffeithder yma dri chant ar ddeg o flynyddau yn ol; ïe, sicrha'r Dr. Puw ei bod felly er ys dwy fil o flynyddau, os nad cyn hyny. O ganlyniad, gan fod y prydydd wedi gwneud cymaint er ein cynysgaethu nid yn unig â geiriau, ond ag ymadroddion cyfaddas i hardd-wisgo y meddwl; a chan fod hyd y nod y weithred o feddwl ei hunan yn dibynu cymaint ar y fath eiriau ac ymadroddion, nis gellir llai na'i gydnabod fel prif offeryn gwareiddioldeb. Yn mhellach, mae y prydydd wedi cynyrchu meddyliau sydd o'r gwerth mwyaf er dedwyddu dyn, y sawl a addaswyd i barhau cyhyd a dynoliaeth; ac y mae y cyfryw feddyliau wedi eu gwisgo ganddo yn y fath iaith flodeuog, fel y maent o herwydd hyny yn ddeublyg ddeniadol. Trwy gyfrwng y prif allu meddyliol yma, gwnaed drygioni yn atgas, a rhinwedd yn anwyl, prydferth, a deniadol; fel y perl, yr hwn dan law y gemydd a goethir oddiwrth y sothach a'i amgylchyna, ac a wneir i belydru ei oleuni ysblenydd yn ei burdeb cysefin; felly rhinwedd dan alluog law y prydydd, a adlewyrcha ei gogoniant cynhwynol, ac a ymddengys yn ei holl hawddgarwch naturiol. Mae wedi gwneud llawer er cynyrchu mawrygiad uchel a meddylgar o weithredoedd Duw; ac er

Cambr. Reg. Vol. i. p. 400.

+ Ib. p. 334 4. Pughe's Outline, appended to his Dict. p. 14.

gosod i lawr sail v gyfundrefn ogoneddus o anianyddiaeth, sy mor ardderchog o addas i arwain dyn drwy natur i efrydio Duw natur. Dychwelir yn y nesaf at Farddoniaeth y Cymry yu neillduol.

GORSEDDAU BEIRDD.

Gorsedd, Brawdle, neu Athrofa Farddol, neu fel ei gelwir yn bresenol, Eisteddfod, sydd hen sefydliad, ag sydd wedi disgyn i ni o'r oesoedd Derwyddol. Nid oes yn Ewrop sefydliad llenyddol henach, ti gofi hyny, ddarllenydd, i'th gynorthwyo i edrych gyda thosturi ar fab Dic pan fyddo yn cablu. Dybenion Gorsedd Beirdd oedd cadw trefn a dosbarth ar gerdd dafod a thant;-rhoddi hyffordd i ddysgyblion, a graddoli yr ymgeiswyr teilwng ;-dodi cefnogaeth, a dysg, ac urddau, i wŷr wrth gerdd. Perthynai i'r Cymry hefyd, er cyn cred, orseddau neu ddygynull gwladol, sef er ffurfio a gweinyddu cyfreithiau a barn; megys, "Dygynull Clud a Gosgordd" (Mote and Retinue) a sefydlid yn ol y Trioedd, gan Hu Gadarn; "Gor"Dygynull Gwlad ac Arglwydd ;" sedd Cynghyd Cynal;" "Gorsedd Annghyfarch, &c.; ond yr urddas olaf a ystyrid oedd "Gorsedd Beirdd Ynys Prydain." Y mae Iwl Caisar (Bell Gall. Lib. iii.) yn crybwyll am y sefydliad neu y llys hwn, fel peth ag oedd yn hen hanfodi y dyddiau hyny. Mae y drieb ganlynol yn gofnod cynoesol parth y gorseddau gwlad a beirdd, uchod a enwyd,

"Tri Chynofydd Cenedl y Cymry. Cyntaf Hu Gadarn a wnaeth Glud a Gosgordd gyntaf ar gened! y Cymry. Ail, Dyfnwal Moelmud a wnaeth ddosbarth gyntaf ar gyfreithiau, a breiniau, a defodau gwlad a chenedl. Trydydd, Tudain, tad awen, a wnaeth drefn a dosbarth ar gof a chadw Cerdd Dafod."

Cedwid y gorseddau hyn yn y Maengylchoedd, a elwir yn gyffredin yn Demlau Derwyddol, ar y tymor pan fyddai yr haul yn un o'r pedwar Alban. Byddai y Maengylchoedd hyn wedi eu hadeiladu wrth egwyddorion Seryddol, a'r "Maen Chwyf" yn ddarlun o gydbwysedd y greadigaeth (Arch. Cam., April, 1849.) Cynelid yr orsedd "Yn ngoleu haul a llygad goleuni." Y Bardd cadeiriog yn llywyddu. Agorid hi drwy osod cleddyf noeth yn y wain, ar y maen canol, a'r beirdd yn cynorthwyo. Eisteddid mewn barn ar y gystadleuaeth, a graddid a rhoddid trwyddedigaeth i'r ymgeisyddion Ilwyddianus. Cymaint a allwn wneud yn y Ilith presenol yw rhoddi

Llafar Gorsedd Beirdd Ynys Prydain, a dynwyd i maes o Lyfr Meiryg Morganwg yn nghastell Rhaglan, gan Llywelyn Sion o Langewydd, Morganwg. Ac nis gellir braint Prif-fardd ar y neb na wypo hyn o drefn ar Feirdd a Barddoniaeth.

"Cyn nog amser Prydain ab Aedd Mawr nid oedd namyn gwyddoniaid yn wŷr wrth ddysg ac athrawiaeth gwlad a chened; a

chan nad oedd na deddf na llafar gorsedd ar y wyddai y gwyddoniaid ef a ddygwyddwys coll ar lawer o wybodaeth, a chof, ac ysbysrwydd cenedl y Cymry; a gwedi gwladychu o'r Cymry yn nawdd gwladwriaeth Prydain, ac ymroddi'n hollol i fod wrth y deddfau daionus, a'r drefn ddoeth a wnaeth efe, fe cafwyd lonyddwch ac ysbaid anraith. Yna y mynwys Brydain chwilio'r holl Ynys i weled a geffid neb a wyddai am a fu gynt o ddysg ac ysbysrwydd cenedl y Cymry, fal y gellid ei roddi ar gof a chadw; yna y cafwyd yn wyddoniaid o Gymry cynhenid o fonedd a deddfoldeb dri gŵr a'u henwau Plennydd, Alawn, a Guron, y rhai a ddywedasant y gwyddent o hen gof lawer o'r addysg a wyddai y Cymry er yn oes oesoedd; a gwedi datgan o honynt a wyddynt, ef a rodded hyny ar osteg a datgan ynghlyw gwlad ac arglwydd, dan rybudd undydd a blwyddyn, a nawdd i bawb a wyddai naws o'r byd ar gof a deall o'r hen wybodaeth gynt, ddyfod ynghyrch gorsedd yn nawdd gwlad ac arglwydd, ac yno datgan ei lafar, a hyny a fu; gwedi hyny y rhoddwyd gosteg yr ail waith, dan rybudd undydd a blwyddyn, a llawer a ddaethant yngorsedd; a gwedi rhoi ar gof a llafar gorsedd y maint hysbysrwydd a gaffed y rhoddwyd y cyfan y drydedd waith ar osteg a rhybudd undydd a blwyddyn; a phan ddaethant bawb o ddoethion cenedl y Cymry yngorsedd y waith hono, y dangoswyd trefn a deddf ar wybodaeth ac addysg yr hen ddoethion a fuant gynt, a chyda hyny Dosbarth Cerdd dafawd, gwaith Tydain, Tad Awen, y gŵr a wnaeth gerdd Gymraeg ddosbarthus gyntaf erioed; a gwedi rhoddi barn ar y ddosbarth hono, ac ar bob arall o addysg a chof am a fu gynt, erchi y wnaeth i'r tri phrydydd a gafwyd yno yn oreuon, roddi y cyfan ar gof, cân, a llafar, y modd y gellid hawsaf ddysg a chof trefnus arnynt, a hyny a fu; a gwedi dyfod y tro nesaf yn ngorsedd, a dangos eu cerddi tafod, y barnwyd en rhoddi dair gwaith olynol dan osteg a rhybudd undydd a blwyddyn. A gwedi gorphen y tair blynedd, a dyfod yngorsedd, fe drefnwyd gradd i bob un o'r tri Phrydyddion hyn, gan nad oedd yn eu herbyn, nag yn erbyn eu cerddi, na llafar na llais gan wlad na gorwlad; a threfnu o'r awr hyny hyd fyth bythoedd a wnaethant, a chadarnbau breiniau a defodau; ac wrthynt rhoddi beirdd o hyny hyd fyth, a breiniau a defodau Beirdd Ynys Prydain, a'u gelwir a galw pob bardd yn fardd wrth fraint a defod Ynys Prydain. Gwed trefnu y pethau hyn fe gymmerws y tri Phrif fardd hyny, nid amgen na Phlennydd, Alawn, a Gwron, awenyddion attynt yn drofedigion idd eu dysgu a'u hathrawiaethu yn nghelfyddyd Barddoniaeth; a thrwydded a rodded i'r beirdd a'u hawenyddion; am hyny y gelwir Beirdd yn Drwyddedogion Braint, a'r Awenyddion Trwyddedogion lawl Nawdd, a

gwneuthur hynny oll ym mraint raith gwlad ac arglwydd; a llyna ddangos y breiniau a'r defodau hynny, a'r modd a'u cynnelir gan lefar, a chof, a gorsedd. Gorsedd Beirdd Ynys Prydain a gynnelir ac a gedwir ar fan amlwg yngolwg a chlyw gwlad ac arglwydd, ac yn wyneb haul a llygad goleuni, sef nid rhydd cadw gorsedd dan dô nag ar hyd nos, eithr lle bo a thra bo gweled haul yn yr wybren, sef y dywedir fal hyn,

“Gorsedd a Chadair Beirdd Ynys Prydain a gynnelir yn yr amlwg, yn wyneb haul a Bygad, ac yn rhyddid wybren agored, fel a'i gwelo ac a'i clywo bawb.

"Barn Gorsedd Beirdd Ynys Prydain a fydd ym mraint y trechaf o nifer, wrth fwrw melbren, neu ryw ffordd arall a wypper y trechaf o rif, sef y gorfodrif, ac a'i cynullier a gwneuthur pob gorchwyl ym mraint barn gorsedd. Modd y gwypper barn gorsedd yw hyn, yn ol barn a cawdd yr orsedd a ddangoser ar a fo cais ac achos, yna ei roddi wrth gyrch ail orsedd ; ac o gael barn a nawdd yr ail orsedd, ei roddi ar gyrch y drydedd orsedd; ac o gaffael barn a nawdd hono cadara y bernir a ddangoswyd a chyfallwy: ac nid oes barn gorsedd amgen na hyny. Yr orsedd gyntaf i bob cais a dangos, a elwir grsedd gyfarch; ac o gael nawdd a barn bono, myned ar gyrch gorsedd yr ail waith, a'r orsedd hono a elwir Gorsedd hawl; ac o el nawdd a barn yn hono, cyrcha'r drydedd, a galw hono gorsedd gyfallwy, a chyfailwy y gelwir o hyny i maes a fu wrth gais neu achos gorsedd; ac heb farn a nawdd y tair gorsedd hyn nid â unpeth ai can ai beth bynnag y bo, ym mraint Gorsedd Beirdd Yays Prydain.

[ocr errors]

"Pedair Cadair wrth gerdd a barddonlaeth y sydd yng Nghymru, nid amgen Cadair Morganwg, a Gwent, ac Ergain, ac Enas, ac Ystradyw; a'i gair cyfarch a chyswyn yw, Duw a phob daioni.' Ail, yw Cadair Deheuharth, a Dyfed, a Cheredigion; a'i gair cyswyn cyfarch yw, 'Calon wrth galon. Y drydedd Gadair yw un Bowys a Gwynedd uchis Gonwy; a'i gair cyswyn cyfarch yw, A laddo a leddir.' A'r bedwaredd Gadair yw un Gwynedd, a Môn, a Manaw; a'i gair cyswyn cyfarch yw, ‘Iesu, nen o lesu nad gamwaith,' medd hen gof Blythyr. A'r pedair Cadair hyn a ellir eu cynnal yn un mam y bo achos yn Ynys Prydain; eithr trefnusaf yw eu cynal yn eu hardaloedd eu hunain, lle ni raid wrth rybadd undydd a blwyddyn, a rhaid yw hyny lle bo angen.

"Gorsedd Beirdd Ynys Prydain a gynnelir ym mhob man gorsedd egored, sef a roddwyd ar ostegundydd a blwyddyn oni bai cyfallwy; lle ni bo felly myned wrth fraint a defod, gan osteg, a rhybudd, a hawl, a chyfarch, i bo cyfallwy; ac yn y modd hynny y gellir deffraw cadair a gorsedd lle y mynir, ey bo rhaid ac achos.

"Cadair na fu cynnal arni ynghof neb byw a elwir Cadair Gwsg parth ei thalaith ei hun, eithr braint effraw iddi a fydd ymhob cadair neu orsedd arall a fo'n effraw, megis Cynal Cadair Lundain, neu un Gerniw a Dyfnaint, neu un gadair arall yng Nghadair Morganwg, neu un Gwynedd, o byddant effraw. A barna pob cadair yn effraw yn Nghorsedd Beirdd Ynys Prydain. Ar bedwar amser arbenigion yn y flwyddyn y mae cadw a chynal gorsedd a chadair wrth fraint a defod Beirdd Ynys Prydain, nac ym maint unrhyw Gadair Ardal ba bynnag, sef yw'r amseroedd hynny, pedwar Bann Haul, sef y cyntaf yw yr Alban Arthan, a'i syrth ar y ddegfed ddydd o fis Rhagfyr, pan y byddo dydd byraf y gauaf, a'r dydd hyny y cyntaf o'r flwydd. yn; a'r gauaf herwydd defod yr hen Gymry, a chyfrif y Beirdd, herwydd hen gof a chadw. Yrail yw'r Alban Eilir a'i syrth ar y ddegfed ddydd o fis Mawrth, a'r dydd cyntaf o'r Gwanwyn yw. Y trydydd yw yr Alban Hefin a'i syrth ar y ddegfed ddydd o fis Mehefin, a dydd cyntaf yr haf yw, a dydd hwyaf yr haf. Y pedwerydd yw'r Alban Elfed, a'i syrth ar y ddegfed ddydd o fis Medi, a'r dydd ar cyntaf o'r Mesyryd yw, a hefyd dydd Cyhydedd haul y Mesyryd, ac y dydd. iau hyn y cadwent y beirdd eu gorseddau a'u cadeiriau, ac ar yr undydd blaen ac ol o'r pedwar Alban ac y trafodent eu prif oruch wylion, ag y drefnant a fo achos y dydd o flaen yr Alban a elwir Gwyl yr Alban; a'r dydd ar ol Gwledd yr Alban, a rhydd ac egor bob un o honynt, megis yr Alban, ac ernynt y gellir trafod a fynner a fo wrth gais ac achos yng ngorsedd a chadair, heb na gosteg na rhybudd.

"Lle nis gellir un bardd o brydydd gorseddog, bernir y farddoniaeth a beirdd Ynys Prydain yn gwsg, ac nis gellir yn ddeddfawl eu heffraw, ond gan raid fyned wrth raid gwlad a chenedl dan osteg a rhybudd un dydd a blwyddyn dair blynedd olynol, ac yna myned hyd eler yn gyfallwy, fel y gwnaethpwyd yn amser Prydain Aedd Mawr.

"Y modd y gradder ofydd yw ei roddi yn marn Pencerdd, sef yw hyny, Prif-fardd gorseddog a ddywetto ar ei air a'i gydwybod y gellir bardd o honaw.

Eisteddfod Gwern y Cleppa a brodyr Marchwiail.-Coffadwriaeth am Feirdd a Phrydyddion o Lyfr Edward Dafydd Antoni Powel, &c.

"Yn amser y brenin Edwart y III. y bu Eisteddfod yng Ngwern y Cleppa dan nawdd a dawn Ifor Hael, ag i hono daeth tri brodyr Marchwiail ym Maelor yn ngwlad Bowys, a Llywelyn ap Gwilym o'r Ddôl Goch yng Ngheredigion, a thri brodyr Marchwiail a Dafydd ap Gwilym gyda nhwy, a fuant yn ysgoleigion barddonaidd Llywelyn ap Gwilym yng Ngwern y Cleppa ys ef llys Ifor Hael. Ag yn yr Eisteddfod hono y doded braint cadair ar fesur Cywydd, lle nad oedd

"

felly o'r blaen; a phan canwyd am gadair, Dafydd ap Gwilym a enillws o nerth awen, a chanu, a Chymraeg cynhwynol. Ac o hyny maes braint cadair i fesur Cywydd deu-air, a gwisgo Dafydd ap Gwilym ag addurn Cadair Morganwg, a rhod enw Dafydd Morganwg ag yng Ngwynedd ei alw Bardd Ifor Hael, ac o hynny hyd yn awr serchocaf a goreu o'r holl fesurau y bernir Cywydd. Gwedi hyny bu Eisteddfod dan nawdd Llewelyn ap Gwilym yn y Ddol Goch yn Emlyn, ag i honno y daeth Sion y Cent a Rhys Goch o Eryri yng Ngwynedd, a thyfu ymryson rhwng Sion y Cent a Rhys Goch, goreu ar wengerdd Sion Cent, a goreu ar foliangerdd Rhys Goch, a rhodd y blaen a'r Gadair i'r wengerdd; ond ni fynnai Sion y Cent ei wisgo ag addurn Cadair Ceredigion a Dyfed; eithr i Dduw y rhoddai ef y blaen, am hynny, y gwedai rhai mai Duw ei hunan a ennillws y gadair hon; wedi hynny dodes Llewelyn ap Gwilym ganu er Cadair Ceredigion y goreu am Ricingerdd, a barnu Dafydd ap Gwilym yn oreu ar wisgo a'r Cae Bedw ys ef addurn Rieingerdd; yna Llewelyn ap Gruffudd, un o dri brodyr Marchwiail, a ganodd englynion Marchwiail bedw buglas ar hen ganiad; gwedi hynny y tri brodyr a ddodasant dan osteg a rhybudd undydd a blwyddyn Eisteddfod ym Maelor ym Mhowys yn nawdd Iarll Mortimer, dan goron y brenin Edwart, y trydydd; ac yno y canwyd am gadeiriau. Ac Ednyfed ap Gruffydd a gafas am Gywydd Gŵr ac am englynion byrraf Eiry Mynydd. A Madoc y trydydd brawd a gafas gadair a chae bedw am Rieingerdd. A Dafydd ap Gwilym a ganodd yn garedig i Fadoc am ei gerdd. Ac yn yr Eisteddfod honno ydd addurnwyd Iolo Goch ag addurn cadair am ei wybodau a ddysgws Ednyfed ap Gruffydd parth Gwybodau Cerdd Dafod a'i pherthynasau. Ac o'r tair Eisteddfod hyn y cafodd gwellhad ar Gerdd Dafod a Chynghanedd.

Awn yn y nesaf, trwy y gorseddau un ac un. Awn bellach i roddi engraifft gynoesol neu ddwy am Daliesin.

GWAITH ARGOED LLWYFEIN.

Arwr y frwydr hon ydoedd Urien Rheged. Yn mha le yr ydoedd yr Argoed hyn anhyall gwybod erbyn hyn. Y frwydr oedd yn erbyn y Saeson, y rhai oeddynt, y pryd hyny, yn gwneud cadgyrch er meddianu yr holl ynys. Ymddengys, yn ol Taliesin, i'r cad. lywydd hwn wneud ei ddyledswydd yn mhlaid ei wlad a'i genedl. Y cadlywydd o du y Saxoniaid ydoedd Ida, a elwir yn y gân, "Fflamddwyn." Rhoddir yr orgraff yn y difyniadau fel ei ceir hi yn y cynlluniau gwreiddiol.

"Y bore Dduwsadwrn cad fawr a fu
Or pan ddwre haul Hyd pan gynnu, t
Dygrysowys Fflamddwyn yn bedwarllu,
Goddeu a Rheged i ymddullu

[blocks in formation]

Dyfwy o Argoed hyd Arfynydd
Ni cheffynt ciryoes hyd yr un dydd.
Attorelwys Flamddwyn fawr drybestawd,
A ddodynt yngwystlon a un parawd?
Yr attebws Owain ddwyrain ffossawd*
Nid dodynt nid ydynt, nid ynt parawd
A Cheneu mab Coel byddai Cymwynawg lew
Cyn attalai o wystl nebawd.

Attorelwys Urien Udd yr echwydd
O bydd yn nghyfarfod am Garrenydd
Derchafwn lidoedd odduch mynydd
Ac ymporthwn wyneb odduch emyl
A derchafwn beledr odduch ben gwyr
A chyrchwn Flamddwyn yn ei lwydd.
A rhag gwaith Argoed Llwyfain
Bu llawer celain

Rhuddai frain rhag rhyfel gwyr
Ac yna yfallwyf hen
Yn dygn angeu angen
Ni byddif im dirwen
No molwyf Urien."

Aralliad o'r gân uchod, "Boreu dydd Sadwrn, brwydr fawr fu, o godiad haul hyd fachludiad. Cyrchodd Flamddwyn gyda phedair byddin i ymladd â gwŷr Goddeu a Rheged. Cyrhaeddasant o Argoed hyd Arfynydd, ond ni chawsant einioes mwy nag un diwrnod.'

[ocr errors]

Crochlefodd Fflamddwyn, mewn mawr ffrwst, "A roddant hwy (sef y Brython) a ydynt barod?" Atebws Owain gyda dyrchaf edig ergyd, "Ni roddant wystlon-nid ynt parawd. A Geneu ab Coel fyddai lew cynhyrfiedig cyn y talai o wystl i neb."

Croch-alwodd Urien, penaeth y gwŷr, "Bydded ymgynulliad perthynasau a chyfodwn ein baneri ar y mynydd, a chodwn ein gwynebau tua'r gororau, a dyrchafwn ein gwaywffyn uwch penau gwŷr, a chyrchwn Fflamddwyn yn ei luoedd. A rhag brwydr Llwyfein y bu llawer celain, y brain a liwyd yn goch gan waed. Ac hyd nes pallwyf gan henaint a dyfod at farwolaeth anarbedol, na fydded i mi fyth wênu oni chlodforaf Urien."

Dyna, ddarllenydd, fel y canai y Bardd Cymreig, er ys deuddeg can mlynedd yn ol; mae pob brawddeg yn ddarluniadol, ieithwedd seml, dlos, yn rhydd o'r chwyddiaeth amleiriog, eiddildeb yr oesau, &c., diweddar hyn. Yr ydych yn canfod Owain cadben, a'i ffos fyny yn uwch na'i ben, yn gwrthateb mewn darn-frawddegau toredig,-Nid dodynt (wystlon). Nid parawd! gan rhuthraw i'r frwydr.

Mae y cyngload (peroration) yn llawn teimlad a chyffro. "A rhag brwydr Argoed," &c. Y brain yn goch wrth loddesta ar y celanedd, &c. Ac hyd nes pallwyf, &c.

PREIDDEU ANNWN.

Mae y gerdd hon yn llawn o draddodiadau Derwyddol,-cyfeiriadau eglur ynddi at y Dylif. Bydd ynddi hefyd engreifftiau o wybodaeth gelfyddydol ac athronyddol ein henafiaid. Ymddengys hefyd fod rhyfel anorfod rhwng y beirdd a thwyll-offeiriadaeth o

Ffos, cleddyf.

"

« ForrigeFortsæt »