seu mollis uiolae seu languentis hyacinthi,

cui neque fulgor adhuc nec dum sua forma recessit, 70

non iam mater alit tellus uiresque ministrat.

tum geminas uestes auroque ostroque rigentis

extulit Aeneas, quas illi laeta laborum

ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido fecerat et tenui telas discreuerat auro.

75

uinxerat et post terga manus, quos mitteret umbris
inferias, caeso sparsurus sanguine flammas,
indutosque iubet truncos hostilibus armis
ipsos ferre duces inimicaque nomina figi.
ducitur infelix aeuo confectus Acoetes

85

pectora nunc foedans pugnis, nunc unguibus ora;
sternitur et toto proiectus corpore terrae.
ducunt et Rutulo perfusos sanguine currus.

post bellator ecus positis insignibus Aethon

it lacrimans guttisque umectat grandibus ora. hastam alii galeamque ferunt, nam cetera Turnus uictor habet. tum maesta phalanx Teucrique secuntur Tyrrhenique omnes et uersis Arcades armis. postquam omnis longe comitum praecesserat ordo, substitit Aeneas gemituque haec addidit alto: 'nos alias hinc ad lacrimas eadem horrida belli fata uocant: salue aeternum mihi, maxime Palla, aeternumque uale.' nec plura effatus ad altos tendebat muros gressumque in castra ferebat.

Iamque oratores aderant ex urbe Latina, uelati ramis oleae ueniamque rogantes: corpora, per campos ferro quae fusa iacebant, redderet ac tumulo sineret succedere terrae ; nullum cum uictis certamen et aethere cassis ; parceret hospitibus quondam socerisque uocatis. quos bonus Aeneas haut aspernanda precantis prosequitur uenia et uerbis haec insuper addit: quaenam uos tanto fortuna indigna, Latini,

90

95

100

105

inplicuit bello, qui nos fugiatis amicos?
pacem me exanimis et Martis sorte peremptis
oratis? equidem et uiuis concedere uellem.
nec ueni, nisi fata locum sedemque dedissent,
nec bellum cum gente gero: rex nostra reliquit
hospitia et Turni potius se credidit armis.
aequius huic Turnum fuerat se opponere morti :
si bellum finire manu, si pellere Teucros
apparat, his mecum decuit concurrere telis:
uixet, cui uitam deus aut sua dextra dedisset.
nunc ite et miseris supponite ciuibus ignem.'
dixerat Aeneas. illi obstipuere silentes
conuersique oculos inter se atque ora tenebant.
tum senior semperque odiis et crimine Drances
infensus iuueni Turno sic ore uicissim
orsa refert: 'o fama ingens, ingentior armis

135

per siluas Teucri mixtique inpune Latini
errauere iugis. ferro sonat alta bipenni
fraxinus, euertunt actas ad sidera pinus,

robora nec cuneis et olentem scindere cedrum
nec plaustris cessant uectare gementibus ornos.
Et iam Fama uolans, tanti praenuntia luctus,
Euandrum Euandrique domos et moenia replet,
quae modo uictorem Latio Pallanta ferebat.
Arcades ad portas ruere et de more uetusto
funereas rapuere faces; lucet uia longo
ordine flammarum et late discriminat agros.
contra turba Phrygum ueniens plangentia iungit
agmina. quae postquam matres succedere tectis
uiderunt, maestam incendunt clamoribus urbem.
at non Euandrum potis est uis ulla tenere,

140

145

sed uenit in medios. feretro Pallanta reposto

procubuit super atque haeret lacrimansque gemensque, 150. et uia uix tandem uoci laxata dolorest.

'non haec, o Palla, dederas promissa parenti.
cautius ut saeuo uelles te credere Marti!

haut ignarus eram, quantum noua gloria in armis
et praedulce decus primo certamine posset.
primitiae iuuenis miserae bellique propinqui
dura rudimenta et nulli exaudita deorum
uota precesque meae! tuque, o sanctissima coniunx,
felix morte tua neque in hunc seruata dolorem !
contra ego uiuendo uici mea fata, superstes
restarem ut genitor. Troum socia arma secutum
obruerent Rutuli telis! animam ipse dedissem
atque haec pompa domum me, non Pallanta, referret!
nec uos arguerim, Teucri, nec foedera nec quas
iunximus hospitio dextras: sors ista senectae
debita erat nostrae. quod si inmatura manebat
mors gnatum, caesis Volscorum milibus ante
ducentem in Latium Teucros cecidisse iuuabit.
quin ego non alio digner te funere, Palla,

155

160

165

175

quam pius Aeneas et quam magni Phryges et quam 170 Tyrrhenique duces, Tyrrhenum exercitus omnis. magna tropaea ferunt, quos dat tua dextera Leto. tu quoque nunc stares inmanis truncus in armis, esset par aetas et idem si robur ab annis, Turne. sed infelix Teucros quid demoror armis? uadite et haec memores regi mandata referte: quod uitam moror inuisam Pallante perempto, dextera causa tuast, Turnum gnatoque patrique quam debere uides. meritis uacat hic tibi solus fortunaeque locus. non uitae gaudia quaero (nec fas), sed gnato Manis perferre sub imos.'

180

152. parenti. in libris nonnullis lectum esse petenti testatur Seru. quod uelit Maduigius. Peerlkampius coni. 'precanti.' utrumuis horum sine puncto constructionem explicaret. nos, etsi pollicendi praedicatio non ut adstruere sibi solet, sed Infin. Futuri, tamen illam constructionem poetae prorsus abiudicare nollemus. at uero, cum Seru. scribat alii post parenti fortiter interpungunt,' et commotae menti maxime conueniat abrupta oratio, ut uelles optatiue sumi malumus.

168. iuuaret (codd. M R) W. al. sed plur. iuuabit, quod praestat.

Aurora interea miseris mortalibus almam extulerat lucem, referens opera atque labores : iam pater Aeneas, iam curuo in litore Tarchon constituere pyras. huc corpora quisque suorum more tulere patrum, subiectisque ignibus atris conditur in tenebras altum caligine caelum. ter circum accensos cincti fulgentibus armis decurrere rogos, ter maestum funeris ignem lustrauere in equis ululatusque ore dedere; spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma : it caelo clamorque uirum clangorque tubarum. hic alii spolia occisis derepta Latinis coniciunt igni, galeas ensesque decoros frenaque feruentisque rotas; pars munera nota, ipsorum clipeos et non felicia tela.

multa boum circa mactantur corpora Morti, saetigerosque sues raptasque ex omnibus agris in flammam iugulant pecudes. tum litore toto ardentis spectant socios semiustaque seruant busta neque auelli possunt, nox umida donec inuertit caelum stellis ardentibus aptum.

Nec minus et miseri diuersa in parte Latini innumeras struxere pyras, et corpora partim multa uirum terrae infodiunt auectaque partim finitimos tollunt in agros urbique remittunt, cetera confusaeque ingentem caedis aceruom nec numero nec honore cremant: tunc undique uasti certatim crebris conlucent ignibus agri. tertia lux gelidam caelo dimouerat umbram: maerentes altum cinerem et confusa ruebant ossa focis tepidoque onerabant aggere terrae. iam uero in tectis, praediuitis urbe Latini, praecipuus fragor et longi pars maxima luctus. hic matres miseraeque nurus, hic cara sororum pectora maerentum puerique parentibus orbi dirum execrantur bellum Turnique hymenaeos: ipsum armis ipsumque iubent decernere ferro, qui regnum Italiae et primos sibi poscat honores. ingrauat haec saeuus Drances solumque uocari testatur, solum posci in certamina Turnum.

185

190

195

200

205

210

215

220

multa simul contra uariis sententia dictis

pro Turno, et magnum reginae nomen obumbrat, multa uirum meritis sustentat fama tropaeis.

225

Hos inter motus, medio in flagrante tumultu, ecce super maesti magna Diomedis ab urbe legati responsa ferunt: nihil omnibus actum tantorum inpensis operum, nil dona neque aurum nec magnas ualuisse preces, alia arma Latinis quaerenda aut pacem Troiano ab rege petendum. deficit ingenti luctu rex ipse Latinus. fatalem Aenean manifesto numine ferri admonet ira deum tumulique ante ora recentes. ergo concilium magnum primosque suorum imperio accitos alta intra limina cogit. olli conuenere fluuntque ad regia plenis tecta uiis. sedet in mediis et maximus aeuo et primus sceptris haut laeta fronte Latinus. atque hic legatos Aetola ex urbe remissos, quae referant, fari iubet et responsa reposcit ordine cuncta suo. tum facta silentia linguis, et Venulus dicto parens ita farier infit:

'Vidimus, o ciues, Diomede Argiuaque castra atque iter emensi casus superauimus omnis contigimusque manum, qua concidit Ilia tellus. ille urbem Argyripam patriae cognomine gentis uictor Gargani condebat Iapygis agris. postquam introgressi et coram data copia fandi, munera praeferimus, nomen patriamque docemus, qui bellum intulerint, quae causa attraxerit Arpos. auditis ille haec placido sic reddidit ore: "o fortunatae gentes, Saturnia regna, antiqui Ausonii, quae uos fortuna quietos sollicitat suadetque ignota lacessere bella? quicumque Iliacos ferro uiolauimus agros

(mitto ea, quae muris bellando exhausta sub altis, quos Simois premat ille uiros), infanda per orbem

230

235

240

245

250

255

243. Diomede num scribere uoluerit Vergilius, incertum est. Diomeden codd. M P Ry, quod metro repugnat. Diomedem nonnulli, probante Lachmanno. et uel hoc uel 'Diomede' scribendum est, metri

causa.