omnis Arabs, omnes uertebant terga Sabaei.
ipsa uidebatur uentis regina uocatis
uela dare et laxos iam iamque inmittere funis. illam inter caedes pallentem morte futura fecerat Ignipotens undis et Iapyge ferri,
contra autem magno maerentem corpore Nilum
pandentemque sinus et tota ueste uocantem
caeruleum in gremium latebrosaque flumina uictos.
at Caesar, triplici inuectus Romana triumpho
moenia, dis Italis uotum inmortale sacrabat,
maxuma tercentum totam delubra per urbem.
laetitia ludisque uiae plausuque fremebant;
omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae;
ante aras terram caesi strauere iuuenci.
ipse, sedens niueo candentis limine Phoebi,
dona recognoscit populorum aptatque superbis
postibus; incedunt uictae longo ordine gentes,
quam uariae linguis, habitu tam uestis et armis.
hic Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros,
hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos
finxerat; Euphrates ibat iam mollior undis,
extremique hominum Morini Rhenusque bicornis
indomitique Dahae et pontem indignatus Araxes.
talia per clipeum Volcani, dona parentis,
miratur rerumque ignarus imagine gaudet,
attollens umero famamque et fata nepotum.
197. squallida (cod. M1) Heins. Bentl. pallida (codd. pler.) R. 569. R. ex cod. P adsumpsit finitimos mire sane. H. ex codd. seris finitimus. at finitimo (codd. M R y c) W. C. al. quod cum datiuo 'capiti' iungit C.; ne cum abl. 'ferro' quidem nobis displicet.
Atque ea diuersa penitus dum parte geruntur, Irim de caelo misit Saturnia Iuno
audacem ad Turnum. luco tum forte parentis
Pilumni Turnus sacrata ualle sedebat.
ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est:
"Turne, quod optanti diuom promittere nemo
auderet, uoluenda dies en attulit ultro.
Aeneas urbe et sociis et classe relicta
sceptra Palatini sedemque petit Euandri.
nec satis: extremas Corythi penetrauit ad urbes Lydorumque manum collectos armat agrestis.
quid dubitas? nunc tempus equos, nunc poscere currus. rumpe moras omnis et turbata arripe castra.' dixit, et in caelum paribus se sustulit alis ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. adgnouit. iuuenis duplicisque ad sidera palmas sustulit, et tali fugientem est uoce secutus: 'Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actam detulit in terras? unde haec tam clara repente tempestas? medium uideo discedere caelum palantisque polo stellas. sequor omina tanta, quisquis in arma uocas.' et sic effatus ad undam processit summoque hausit de gurgite lymphas, multa deos orans, onerauitque aethera uotis. Iamque omnis campis exercitus ibat apertis,
17. et (codd. M R) W. C. L. Br. al. ac (codd, cet.) R. Haupt, Schaper.
diues ecum, diues pictai uestis et auri
(Messapus primas acies, postrema coercent
Tyrrhidae iuuenes, medio dux agmine Turnus),
ceu septem surgens sedatis amnibus altus
per tacitum Ganges aut pingui flumine Nilus
cum refluit campis et iam se condidit alueo.
hic subitam nigro glomerari puluere nubem
prospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis.
primus ab aduersa conclamat mole Caicus:
'quis globus, o ciues, caligine uoluitur atra?
ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros,
hostis adest, heia!' ingenti clamore per omnis
condunt se Teucri portas et moenia complent.
namque ita discedens praeceperat optumus armis
Aeneas: siqua interea fortuna fuisset,
neu struere auderent aciem neu credere campo;
castra modo et tutos seruarent aggere muros.
ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat,
obiciunt portas tamen et praecepta facessunt
armatique cauis expectant turribus hostem.
Turnus, ut ante uolans tardum praecesserat agmen uiginti lectis equitum comitatus et urbi
improvisus adest (maculis quem Thracius albis
portat equus cristaque tegit galea aurea rubra),
'ecquis erit, mecum, iuuenes, qui primus in hostem?
en' ait, et iaculum attorquens emittit in auras,
principium pugnae, et campo sese arduus infert.
clamorem excipiunt socii fremituque secuntur
horrisono: Teucrum mirantur inertia corda,
non aequo dare se campo, non obuia ferre
arma uiros, sed castra fouere. huc turbidus atque huc
lustrat equo muros aditumque per auia quaerit.
ac ueluti pleno lupus insidiatus ouili
cum fremit ad caulas, uentos perpessus et imbris, nocte super media, tuti sub matribus agni balatum exercent, ille asper et improbus ira
29. uertitur arma tenens et toto uertice supra est. abest hic u. a codd. uet., locum proprium habens VII. 784.
47-52. Haec ita distinximus, ut 'Turnus' pro subiecto sit uerbi 'ait.'
saeuit in absentis, collecta fatigat edendi
ex longo rabies et siccae sanguine fauces:
haud aliter Rutulo muros et castra tuenti
ignescunt irae, duris dolor ossibus ardet.
qua temptet ratione aditus et quae uia clausos
excutiat Teucros uallo atque effundat in aequor?
classem, quae lateri castrorum adiuncta latebat,
aggeribus saeptam circum et fluuialibus undis,
inuadit sociosque incendia poscit ouantis
atque manum pinu flagranti feruidus implet.
tum uero incumbunt, urget praesentia Turni,
atque omnis facibus pubes accingitur atris.
diripuere focos; piceum fert fumida lumen
taeda et commixtam Volcanus ad astra fauillam.
Quis deus, o Musae, tam saeua incendia Teucris
auertit? tantos ratibus quis depulit ignes?
dicite. prisca fides facto, sed fama perennis.
tempore quo primum Phrygia formabat in Ida
Aeneas classem et pelagi petere alta parabat,
ipsa deum fertur Genetrix Berecyntia magnum
uocibus his adfata Iouem: 'da, gnate, petenti,
quod tua cara parens domito te poscit Olympo.
pinea silua mihi, multos dilecta per annos,
lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant,
nigranti picea trabibusque obscurus acernis:
has ego Dardanio iuueni, cum classis egeret,
laeta dedi; nunc sollicitam timor anxius angit.
solue metus atque hoc precibus sine posse parentem: 90
ne cursu quassatae ullo neu turbine uenti
uincantur, prosit nostris in montibus ortas.'
filius huic contra, torquet qui sidera mundi:
'o genetrix, quo fata uocas? aut quid petis istis? ·
mortaline manu factae inmortale carinae
fas habeant certusque incerta pericula lustret
Aeneas? cui tanta deo permissa potestas?
immo ubi defunctae finem portusque tenebunt
commate W. C. Br. al.
qua uia codd. F My b c
qua ui ex coni. R.
66. ardet. distinximus ut R. L. F. al. 67. quae uia (codd. P R) W. C. F. al. utramque lect. testatur Seru. illam commendat.
91. ne cursu (codd. P c) R. neu cursu codd. M R b.
Ausonios olim, quaecumque euaserit undis
Dardaniumque ducem Laurentia uexerit arua,
mortalem eripiam formam magnique iubebo
aequoris esse deas, qualis Nereia Doto
et Galatea secant spumantem pectore pontum.'
dixerat idque ratum Stygii per flumina fratris,
per pice torrentis atraque uoragine ripas
adnuit et totum nutu tremefecit Olympum.
Ergo aderat promissa dies et tempora Parcae debita complerant, cum Turni iniuria Matrem admonuit ratibus sacris depellere taedas.
hic primum noua lux oculis offulsit et ingens
uisus ab Aurora caelum transcurrere nimbus
Idaeique chori; tum uox horrenda per auras
excidit et Troum Rutulorumque agmina complet:
'ne trepidate meas, Teucri, defendere nauis
neue armate manus: maria ante exurere Turno
quam sacras dabitur pinus. uos ite solutae,
ite deae pelagi: Genetrix iubet.' et sua quaeque
continuo puppes abrumpunt uincula ripis
delphinumque modo demersis aequora rostris
ima petunt. hinc uirgineae, mirabile monstrum,
reddunt se totidem facies pontoque feruntur.
Obstipuere animis Rutuli, conterritus ipse
turbatis Messapus equis, cunctatur et amnis
rauca sonans reuocatque pedem Tiberinus ab alto.
at non audaci Turno fiducia cessit;
ultro animos tollit dictis atque increpat ultro:
'Troianos haec monstra petunt, his Iuppiter ipse
auxilium solitum eripuit, non tela neque ignes
expectans Rutulos. ergo maria inuia Teucris
nec spes ulla fugae: rerum pars altera adempta est:
terra autem in nostris manibus, tot milia gentes
arma ferunt Italae. nil me fatalia terrent,
siqua Phryges prae se iactant, responsa deorum:
sat fatis Venerique datum, tetigere quod arua
121. quot prius aeratae steterant ad litora prorae. abest ab omnibus net. codd. hic uersus, desumptusque esse uidetur a proprio loco X. 223. 2 123. Schaper coni. animi Rutulis, et in u. 130 expectant. sed neutra coniectura opus est.
|