quam memorant, Nymphae priscum Carmentis honorem, uatis fatidicae, cecinit quae prima futuros

340

Aeneadas magnos et nobile Pallanteum.

hinc lucum ingentem quem Romulus acer Asylum

rettulit et gelida monstrat sub rupe Lupercal,
Parrhasio dictum Panos de more Lycaei.
nec non et sacri monstrat nemus Argileti

345

testaturque locum et letum docet hospitis Argi. hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit, aurea nunc, olim siluestribus horrida dumis. iam tum religio pauidos terrebat agrestis

dira loci, iam tum siluam saxumque tremebant.

350

'hoc nemus, hunc' inquit 'frondoso uertice collem

(quis deus incertum est) habitat deus: Arcades ipsum

credunt se uidisse Iouem, cum saepe nigrantem

aegida concuteret dextra nimbosque cieret.

haec duo praeterea disiectis oppida muris,

355

reliquias ueterumque uides monimenta uirorum.

hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem:

Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.' talibus inter se dictis ad tecta subibant

pauperis Euandri passimque armenta uidebant

360

Romanoque foro et lautis mugire Carinis.

ut uentum ad sedes, 'haec' inquit limina uictor

Alcides subiit, haec illum regia cepit.

aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum

at Venus haut animo nequiquam exterrita mater Laurentumque minis et duro mota tumultu

370

Volcanum adloquitur thalamoque haec coniugis aureo incipit et dictis diuinum adspirat amorem:

'dum bello Argolici uastabant Pergama reges

debita casurasque inimicis ignibus arces,

non ullum auxilium miseris, non arma rogaui artis opisque tuae, nec te, carissime coniunx, incassumue tuos uolui exercere labores,

375

quamuis et Priami deberem plurima natis.

et durum Aeneae fleuissem saepe laborem.

380

nunc Iouis imperiis Rutulorum constitit oris :

ergo eadem supplex uenio et sanctum mihi numen

arma rogo genetrix nato. te filia Nerei,

te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx.
aspice qui coeant populi, quae moenia clausis
ferrum acuant portis in me excidiumque meorum.'
dixerat et niueis hinc atque hinc diua lacertis
cunctantem amplexu molli fouet. ille repente
accepit solitam flammam, notusque medullas
intrauit calor et labefacta per ossa cucurrit :
non secus atque olim tonitru cum rupta corusco
ignea rima micans percurrit lumine nimbos.
sensit laeta dolis et formae conscia coniunx.

385

390

tum pater aeterno fatur deuinctus amore :
'quid causas petis ex alto? fiducia cessit
quo tibi, diua, mei? similis si cura fuisset,

395

tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset:
nec Pater omnipotens Troiam nec fata uetabant
stare decemque alios Priamum superesse per annos.
et nunc, si bellare paras atque haec tibi mens est,
quidquid in arte mea possum promittere curae,
quod fieri ferro liquidoue potest electro,

400

quantum ignes animaeque ualent, absiste precando
uiribus indubitare tuis.' ea uerba locutus
optatos dedit amplexus placidumque petiuit

405

coniugis infusus gremio per membra soporem.

Inde ubi prima quies medio iam Noctis abactae
curriculo expulerat somnum, cum femina primum,
cui tolerare colo uitam tenuique Minerua
impositum, cinerem et sopitos suscitat ignes,
noctem addens operi, famulasque ad lumina longo
exercet penso, castum ut seruare cubile
coniugis et possit paruos educere natos:

haut secus Ignipotens nec tempore segnior illo
mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit.
insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque

382. numen (codd. fere omn.) W. C. F. al. Leid.) R.

410

415

nomen (cod. y

erigitur Liparen, fumantibus ardua saxis,
quam subter specus et Cyclopum exesa caminis
antra Aetnaea tonant ualidique incudibus ictus
auditi referunt gemitus striduntque cauernis
stricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat,
Volcani domus et Volcania nomine tellus.
hoc tunc Ignipotens caelo descendit ab alto.
ferrum exercebant uasto Cyclopes in antro,
Brontesque Steropesque et nudus membra Pyracmon.
his informatum manibus iam parte polita
fulmen erat, toto Genitor quae plurima caelo
deicit in terras, pars imperfecta manebat.
tris imbris torti radios, tris nubis aquosae
addiderant, rutili tris ignis et alitis Austri:
fulgores nunc terrificos sonitumque metumque
miscebant operi flammisque sequacibus iras.
parte alia Marti currumque rotasque uolucris
instabant, quibus ille uiros, quibus excitat urbes ;
aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma,
certatim squamis serpentum auroque polibant
conexosque anguis ipsamque in pectore diuae
Gorgona, desecto uertentem lumina collo.

420

425

430

435

'tollite cuncta' inquit 'coeptosque auferte labores,

Aetnaei Cyclopes, et huc aduertite mentem: arma acri facienda uiro, nunc uiribus usus,

440

nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra.
praecipitate moras.' nec plura effatus; at illi
ocius incubuere omnes pariterque laborem
sortiti. fluit aes riuis aurique metallum,
uolnificusque chalybs uasta fornace liquescit.
ingentem clipeum informant, unum omnia contra
tela Latinorum, septenosque orbibus orbes
impediunt. alii uentosis follibus auras
accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt
aera lacu. gemit impositis incudibus antrum.
illi inter sese multa ui bracchia tollunt
in numerum uersantque tenaci forcipe massam.
Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris,

445

450

423. hoc (codd. pler. Seru.) R. F. C. al. huc (codd. P1) G.,

Euandrum ex humili tecto lux suscitat alma
et matutini uolucrum sub culmine cantus.
consurgit senior tunicaque inducitur artus
et Tyrrhena pedum circumdat uincula plantis;
tum lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem,
demissa ab laeua pantherae terga retorquens.
nec non et gemini custodes limine ab alto
praecedunt gressumque canes comitantur erilem.
hospitis Aeneae sedem et secreta petebat
sermonum memor et promissi muneris heros.
nec minus Aeneas se matutinus agebat.
filius huic Pallas, illi comes ibat Achates.
congressi iungunt dextras mediisque residunt
aedibus et licito tandem sermone fruuntur.
rex prior haec :

455

460

465

maxume Teucrorum ductor, quo sospite numquam 470 res equidem Troiae uictas aut regna fatebor,

nobis ad belli auxilium pro nomine tanto
exiguae uires: hinc Tusco claudimur amni,

hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis.
sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis
iungere castra paro, quam fors inopina salutem
ostentat: fatis huc te poscentibus adfers.
haut procul hinc saxo incolitur fundata uetusto
urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam
gens, bello praeclara, iugis insedit Etruscis.

475

imperio et saeuis tenuit Mezentius armis.

hanc multos florentem annos rex deinde superbo

480

mortua quin etiam iungebat corpora uiuis

effera? di capiti ipsius generique reseruent !

quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni

485

componens manibusque manus atque oribus ora,
tormenti genus, et sanie taboque fluentis
complexu in misero longa sic morte necabat.
at fessi tandem ciues infanda furentem
armati circumsistunt ipsumque domumque,
obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant.
ille inter caedem Rutulorum elapsus in agros
460. pantherea (codd. P ) R. in Ed. min.
uolg.

490

pantherae Seru.

confugere et Turni defendier hospitis armis.
ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis:
regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt.
his ego te, Aenea, ductorem milibus addam.
toto namque fremunt condensae litore puppes
signaque ferre iubent; retinet longaeuus haruspex
fata canens "o Maeoniae delecta iuuentus,

495

505

510

flos ueterum uirtusque uirum, quos iustus in hostem 500 fert dolor et merita accendit Mezentius ira, nulli fas Italo tantam subiungere gentem: externos optate duces": tum Etrusca resedit hoc acies campo, monitis exterrita diuom. ipse oratores ad me regnique coronam cum sceptro misit mandatque insignia Tarchon, succedam castris Tyrrhenaque regna capessam. sed mihi tarda gelu saeclisque effeta senectus inuidet imperium seraeque ad fortia uires. gnatum exhortarer, ni mixtus matre Sabella hinc partem patriae traheret. tu, cuius et annis et generi fata indulgent, quem numina poscunt, ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor. hunc tibi praeterea, spes et solacia nostri, Pallanta adiungam; sub te tolerare magistro militiam et graue Martis opus, tua cernere facta adsuescat primis et te miretur ab annis. Arcadas huic equites bis centum, robora pubis lecta dabo totidemque suo tibi munere Pallas.' Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant Aeneas Anchisiades et fidus Achates multaque dura suo tristi cum corde putabant, ni signum caelo Cytherea dedisset aperto. namque improuiso uibratus ab aethere fulgor cum sonitu uenit, et ruere omnia uisa repente Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor. suspiciunt, iterum atque iterum fragor increpat ingens : arma inter nubem caeli regione serena

per sudum rutilare uident et pulsa tonare.

515

520

525

519. munere (codd. P R y b) Heins. R. nomine (codd. M c Seru.) C. F. al. difficile sane iudicium, neutra enim lectio displicet. sibi legit R. ex cod. M1.