Billeder på siden
PDF
ePub
[ocr errors]

si foris hostem non habet, domi invenit. Suet. Aug. 26 hic (sc. gladius) faciet, si vos non feceritis. Tac. G. 20 si liberi non sunt (heredes), proximus gradus in possessione, fratres, patrui, avunculi. B) Der Hauptsatz ist negativ oder ein Fragesatz mit negativer Bedeutung. Ter. Eun. 638 si non tangendi copiast, | eho ne videndi quidem erit? C. Ph. 2. 45, 115 si te laus allicere ad recte faciendum non potest, ne metus quidem a foedissimis factis potest avocare. Tusc. 1. 6, 12 si igitur non sunt, nihil possunt esse. 4. 4, 8 si ista (aegritudo) perturbare animum sapientis non potest, nulla poterit. Ac. 2. 8, 25 quod fieri non potest, si id, quod visum erit, discerni non poterit a falso. Ph. 4. 2, 4 quod praesidium erat salutis libertatisque vestrae, si C. Caesaris exercitus non fuisset? (Hingegen kurz vorher ohne Hervorhebung des Wortes Caesar: quis non intellegat, nisi Caesar exercitum paravisset, non sine exitio nostro futurum Antonii reditum fuisse?) N. D. 1. 44, 123 quae potest esse sanctitas, si dii humana non curant? 2. 6, 16 si dii non sunt, quid potest esse in rerum natura homine melius? Hor. ep. 1. 5, 12 quo mihi fortunam (sc. datam esse credam), si non conceditur uti? Liv. 22. 60, 14 si tot exempla virtutis non movent, nihil unquam movebit. C. Fam. 6. 22, 2 amicorum desiderium, si non aequo animo, at forti feras. Catil. 1. 9, 22 quanta tempestas invidiae nobis, si minus in praesens tempus, at in posteritatem impendet! Tusc. 2. 1, 2 in vita occupata pauca multum saepe prosunt et ferunt fructus, si non tantos, quanti ex universa philosophia percipi possunt, tamen eos, quibus aliqua ex parte interdum aut cupiditate aut aegritudine aut metu liberemur. Fam. 4. 7, 2 victi sumus aut, si vinci dignitas non potest, fracti certe et abjecti. Att. 3. 15, 7 si non plus ingenio valebas quam ego, certe timebas minus. Ter. Eun. 639 f. si illud non licet, | saltem hoc licebit. C. Verr. 3. 55, 127 saltem populi R. commoda respicite, si sociis fidelissimis prospicere non laboratis. Quint. 17, 56 haec ille, si verbis non audet, re quidem vera palam loquitur. C. Ph. 12. 8, 22 dolorem justissimum, si non potuero frangere, occultabo (= tamen occultabo). Or. 28, 98 qui in illo subtili et acuto genere elaboravit, magnus orator est, si non maximus (= certe magnus est). Tusc. 1. 49, 117 si supremus ille dies non exstinctionem, sed commutationem affert loci, quid optabilius? Off. 3. 33, 118 neque enim bonitas nec liberalitas nec comitas esse potest, non plus quam amicitia, si haec non per se expetantur, sed ad voluptatem utilitatemve referantur. 3. 3, 13 cetera, quae secundum naturam essent, ita legere, si ea virtuti non repugnarent (nur insoweit, als). Liv. 24. 37, 7 bonis sociis fidem suam maximum vinculum esse et ita sibi populum R. senatumque gratias habiturum, si volentes ac non coacti mansissent in amicitia. 24. 38, 8 vos precor, dii, qui hanc urbem, hos sacratos lacus lucosque colitis, ut ita nobis volentes propitii adsitis, si vitandae, non ferendae fraudis causa hoc consilii capimus.

Off.

3. In manchen Stellen scheint si non st. nisi zu stehen, vgl. §. 216, 3; aber bei näherer Betrachtung erkennt man deutlich, dass si non nicht den ganzen Satz, sondern nur ein einzelnes Wort negiren soll. Namentlich ist diess der Fall bei Personal- und Demonstrativpronomen, oft auch Eigennamen, auf denen der Nachdruck liegt; gemeiniglich steht in dem Hauptsatze ein anderes Wort, zu dem das

verneinte Wort einen Gegensatz bildet. Pl. Pseud. 1324 ni doleres tu, ego dolerem; | neque te mei tergi misereret, hoc si non hodie ecfecissem. C. Fam. 4. 5, 4 si hoc tempore non diem suum obisset, paucis post annis tamen ei moriendum fuit. 8. 7, 2 si timor vestrae crudelitatis non esset, ejecti jampridem hinc essemus. 12. 14, 2 quae res, si a Rhodiis non essem interpellatus, fortasse tota sublata esset. Liv. 30. 15, 7 hoc tamen nuntia melius me morituram fuisse, si non in funere meo nupsissem.

4. Ebenso steht si non auch bei Betheuerungen, Drohungen und Ausdrücken des Wettens und Bürgschaftleistens. Hor. S. 2. 1, 6 peream male, si non optimum erat. Ov. Her. 17, 183 peream, si non invitant omnia culpam. Liv. 10. 38, 10 jurare cogebatur diro quodam carmine in exsecrationem capitis familiaeque et stirpis composito, nisi isset in proelium, quo imperatores duxissent, et si aut ipse ex acie fugisset aut si, quem fugientem vidisset, non extemplo occidisset. (Hier steht zuerst nisi isset, weil hier die Negation auf den ganzen Satz geht, nachher aber si non extemplo, weil hier das Wort extemplo negirt wird.). Pl. Pseud. 212 si mihi non jam huc culleis oleum deportatum erit, te ipsam culleo ego cras faciam deportere in pergulam. 777 interminatus est a minimo ad maximum, si quis non hodie munus mississet sibi, eum cras cruciatu maximo perbitere. Poen. 5. 5, 1 si ego minam, quam lenoni dedi, non ultus fuero probe, tum profecto me sibi habento scurrae ludificatui. C. Mil. 27, 75 ausus est Furfanio dicere, si sibi pecuniam, quantam poposcerat, non dedisset, mortuum se in domum ejus illaturum. C. Quint. 8, 30 jubet

P. Quintium sponsionem cum Sex. Naevio facere: si bona sua ex edicto P. Burrieni praetoris dies XXX possessa non essent. 27, 84 si ex edicto praetoris bona P. Quintii possessa non sint.

5. Ni) drückt ein betontes nicht aus, wie nei, nē, wird aber nach Weglassung von si als negative Bedingungskonjunktion gebraucht, wie man im Deutschen ohne wenn z. B. sagen kann: ist es nicht lästig, so erkläre mir die Sache, und wie man im Lateinischen modo, modo ne st. dummodo, dummodo ne sagt. Ni soll nach der gewöhnlichen Ansicht der Grammatiker eine aus nisi zusammengezogene Form sein; aber mit Recht wird diese Ansicht von Hand verworfen. Denn ni stimmt in seiner Bedeutung und seinem Gebrauche mit si non überein, nur mit dem Unterschiede, dass es nicht wie si non ein einzelnes Wort, sondern den ganzen Satz negirt, und weicht darin von nisi ab, dass es nicht wie dieses eine Ausnahme bezeichnet.

6. Wie si non wird ni bei Ausdrücken des Wettens und Bürgschaftleistens gebraucht. Pl. Epid. 5. 2, 34 ni ergo matris filia est, . . pignus da. Pers. 186 da hercle pignus, ni memini omnia et scio. P. Africanus b. Gell. 7. 11, 9 ni hoc ita est, qui spondet mille nummum? C. Pis. 23, 55 quom ego Caelimontana porta introisse dixissem, sponsione me, ni Esquiliana introisset, homo promptissimus

1) S. Hand Tursell. IV, p. 184 sqq.

lacessivit. Ni . . nive Pl. Rud. 1381 cedo, quicum habeam judicem, ni dolo malo instipulatus sis, nive etiamdum [hau] siem | quinque et viginti annos natus. So auch si.., nive ib. 714. Auch in anderen gerichtlichen Formeln wird ni gebraucht, wie Liv. 1. 22, 6 res repetitum se venisse; ni reddantur, bellum indicere jussos. 3. 57, 5 se iterum ac saepius judicem ille ferre, ni vindicias ab libertate in servitutem dederit. (Aber 3. 34, 5 ist st. nisi ita esset ohne Zweifel ni zu lesen.) Off. 3. 19, 77 quom is sponsionem fecisset, ni vir bonus esset. Verr. 3. 59, 135 sponsio est, ni te Apronius socium in decumis esse dicat. 5. 54, 141 cogere eum coepit sponsionem facere cum lictore suo, ni furtis quaestum faceret. So steht auch ni nach mirum est. Pl. Capt. 824 mirumque adeost, ni hanc fecere sibi Aetoli agoranomum. Naev. b. C. de or. 2. 69, 279 mirum, ni cantem. Pl. Amph. 319 mirum, ni hic me quasi muraenam exossare cogitat. Capt. 805 mira edepol sunt, ni hic in ventrem sumpsit confidentiam. Bacch. 450. Ter. Andr. mirum, ni domist. Dann in den Formeln: ni ita se res habet (haberet), quod ni ita se haberet, quod ni ita accideret. C. Tusc. 5. 39, 115 ni ita se res haberet, Anaxagoras aut hic ipse Democritus agros et patrimonia sua reliquissent? Fin. 3. 29, 66 quod ni ita se haberet, nec justitiae ullus esset nec bonitati locus. Cato m. 23, 83. N. D. 1. 44, 122 quod ni ita sit, quid veneramur, quid precamur deos? Cato m. 19, 67 quod ni ita accideret, melius et prudentius viveretur. (Fam. 13. 67, 1 ist statt quod nisi ita esset ohne Zweifel ni zu lesen.) Bei Drohungen, Betheuerungen, Verwünschungen steht ni wie si non. Pl. Asin. 364 mihi tibique interminatust nos futuros ulmeos, | ni hodie Argurippo argenti essent viginti minae. Curc. 723 ego te in nervom, haut ad praetorem hinc rapiam, ni argentum refers. Men. 849. Verg. A. 12, 567 regna ipsa Latini, ni frenum accipere et victi parere fatentur, eruam. Tac. A. 13, 56 excidium minitans, ni causam suam dissociarent. Varr. R. R. 3. 3, 9 peream, ni piscem putavi esse. C. Fam. 7. 13, 1 moriar, ni, quae tua gloria est, puto de malle a Caesare consuli quam inaurari. Pl. Bacch. 505 nam mihi divini nunquam quisquam creduat, | ni ego illam. . amo. Most. 1. 3, 65 de me faciant, quod volunt, ni ob istam orationem te liberasso denuo.

Anmerk. Nach mirum est steht auch nisi Pl. Amph. 283 u. 431 und bei Betheuerungen gleichfalls (s. §. 217, 1); alsdann scheint der Unterschied darin zu liegen, dass ni mehr der aufgeregten, nisi der gewöhnlichen Sprache angehört.

7. Aber auch sonst wird ni zu allen Zeiten gebraucht, nur nicht so häufig wie si non. Pl. Cist. 2. 3, 81 ni intellexes, nunquam credo amitteres (= si non intellexes). C. Off. 2. 19, 67 admonebat me res, ut hoc quoque loco intermissionem eloquentiae deplorarem ni vererer, ne de me ipso aliquid viderer queri. Fam. 3. 10, 7 quererer tecum atque expostularem, ni purgare me tibi hoc tuo tempore quam accusare te mallem (nach d. cd. Med.). (Cicero gebraucht gewöhnlich si non.) Sall. C. 20, 2 ni virtus fidesque nostra spectata forent, nequiquam opportuna res cecidisset. Hor. ep. 1. 2, 34 ni posces ante diem librum cum lumine, si non intendes animum studiis et rebus honestis, invidia vel amore vigil torquebere. (Hier wechseln ni und si non in gleicher Bedeutung.) Liv. 1. 22, 6 ni reddantur, bellum indicere jussos.

(Vgl. 1. 32, 9 si non deduntur, quos exposcit, bellum ita indicit u. Nr. 6.) 8. 10, 12 si is homo, qui devotus est, moritur, probe factum videri; ni moritur, tum signum septem pedes altum in terram defodi et piaculum hostia caedi (= si non moritur). Tac. A. 12, 54 arsissetque bello provincia, ni Quadratus, Syriae rector subvenisset. Curt. 3. 1, 6 Alexander caduceatorem praemisit, qui denuntiaret, ni dederent (sc. arcem), ipsos ultima esse passuros (= si non dederent; aber §. 7 sexaginta dierum indutias pacti [sunt], ut, nisi intra eos auxilium Dareus ipsis misisset, dederent urbem = ausser wenn).

§. 219. Bemerkungen über einige Eigentümlichkeiten des Gebrauches von si und des konditionalen Satzgefüges. 1)

1. Si wird häufig gebraucht, wenn der Bedingungssatz einen allgemeinen, der Hauptsatz einen besonderen Gedanken ausdrückt. C. Mil. 2, 6 obtestabor vos, si cetera amisimus, hoc saltem nobis ut relinquatur, vitam ab inimicorum audacia ut impune liceat defendere. 4, 9 si tempus est ullum jure hominis necandi, certe illud est non modo justum, verum etiam necessarium, quom vi vis illa defenditur. Fin. 5. 26, 78 si est quisquam, qui acute in causis videre soleat, quae res agatur: is es profecto tu. Flacc. 1, 3 si unquam res publica consilium, gravitatem, sapientiam, providentiam judicum imploravit, hoc tempore, hoc, inquam, tempore implorat. Auch wird si gebraucht, wenn der Redende einen gebrauchten Ausdruck berichtigen will; oft geschieht diess in ironischer Weise. C. Verr. 4. 19, 40 homo hanc excogitat rationem, si haec ratio potius quam amentia nominanda est. Fam. 5. 2, 9 cognosce nunc humanitatem meam, si humanitas appellanda est in acerbissima injuria remissio animi ac dissolutio. Häufig ist der Gebrauch des si bei Bitten und Drohungen, Betheuerungen, Wünschen Hor. S. 1. 9, 38 si me amas, inquit, paulum hic ades. C. Fam. 16. 14, 2 si me diligis, excita ex somno tuas litteras humanitatemque. 13. 50, 2 si ullam in amicitia mea spem habes, si ea, quae in me officia et studia Brundisii contulisti, vis mihi etiam gratiora efficere, si me a tuis omnibus amari vides; hoc mihi da atque largire, ut M'. Curium conserves. Verg. A. 1, 603. 4, 317. 6, 119. 187. Hor. C. 1. 32, 1. 3. 18, 5. 4. 9, 9. C. S. 37. S. 2. 6, 13. Pl. Pers. 786 quem pol ego ut hominem.. in compedis cogam, si vivam. Men. 903 quem ego hercle hominem, si quidem vivo, vita jam evolvam sua. Ter. Heaut. 918 at ne illud haud inultum, si vivo, ferent. C. Att. 8: 6, 3 moriar, si magis gauderem, si id mihi accidisset! 5. 20, 6 moriar, si quicquam fieri potest elegantius. Negativ: ni, si non, nisi, s. oben §§. 217, 1. 218, 4 u. 6. Über si, o si in einem Wunsche s. §. 47, 4, S. 139.

Wie im Griechischen Davudav, el, sich wundern, wenn oder ob, gesagt wird, wenn der Gegenstand der Bewunderung als bloss möglich oder als noch in Frage stehend dargestellt werden soll 2), ebenso im Lateinischen miror, si, mirum est, si. Pl. Pseud. 442 id nunc mirare, si patrissat filius? Ter.

1) Vgl. Ramshorn 2 II, §. 193, S. 869 ff. Gramm. der Griech. Spr. 2 II, §. 551, 8.

2) S. Kühner Ausf.

[ocr errors]

Andr. 175 mirabar, hoc si sic abiret. Phorm. 490. C. Lael. 15, 54 miror, illa superbia et importunitate si quemquam amicum habere potuit. Liv. 9. 18, 10 miremur, si . . fortuna variaverit? C. de or. 2. 13. 55 minime mirum, si ista res adhuc nostra lingua illustrata non est. Cato m. 11, 25 quid mirum in senibus, si infirmi sunt aliquando. Hieran schliesst sich der nicht seltene Gebrauch von si statt eines Fragwortes, wie im Griechischen ganz gewöhnlich ei als indirektes Fragwort nach den Verben des Überlegens, Fragens, Versuchens u. s. w. gebraucht wird 1), und auch im Deutschen wenn und ob vielfach mit einander wechseln; denn die Begriffe Bedingung und Frage sind nah mit einander verwandt. Auch im Lateinischen wird dieses si c. conj. (poet. auch c. ind.) in indirekten Fragen nach den Verben des Versuchens und Erwartens gebraucht, indem das Versuchte, Erwartete als ein durch den Erfolg Bedingtes dargestellt wird; doch begegnen auch Beispiele, in denen dieses si auch in direkten indikativischen Nebensätzen steht, wie C. de or. 2. 70, 283 quom Scaurus sederet advocatus reo Bestiae, quom funus quoddam duceretur, accusator C. Memmius: Vide, inquit, Scaure, mortuus rapitur, si potes esse possessor (siehe, Sc., da wird ein Todter fortgeführt, vielleicht kannst du dich in den Besitz seiner Güter setzen, wörtlich: siehe, wenn oder ob du kannst). Pl. Cas. 3. 4, 1 viso huc, amator si a foro rediit domum. Ter. Eun. 545 visam, si domist. Ad. 549. C. Ph. 9. 1, 2 Ser. Sulpicius non recusavit, quominus vel extremo spiritu, si quam opem rei publicae ferre posset, experiretur. Att. 16. 2, 4 exspectabamque, si quid de eo ad me scriberes. Caes. B. C. 1. 5, 5 exspectabat. . responsa, si qua hominum aequitate res ad otium deduci posset. 2. 34, 1 hanc (vallem) uterque, si adversariorum copiae transire conarentur, exspectabat. 3. 75, 3 Pompejus spectans, si itinere impeditos perterritos deprehendere posset, exercitum e castris eduxit. B. G. 1. 8, 4 Helvetii nonnunquam interdiu, saepius noctu, si perrumpere possent, conati telis repulsi hoc conatu destiterunt. 2. 9, 1. Liv. 1. 57, 3 temptata res est, si primo impetu capi Ardea posset. Oft bezieht sich ein solches si mit dem Konjunktive von posse (auch velle) auf ein zu ergänzendes Verb des Versuchens, Erwartens. Caes. B. G. 6. 29, 4 L. Minucium Basilum cum equitatu praemittit, si quid celeritate itineris proficere possit (versuchend, ob). 6. 37, 4 circumfunduntur hostes, si quem aditum reperire possent. 7. 55, 9. Liv. 5. 42, 1 u. s. oft.2)

3. Si steht, wie das Griechische el 3), häufig auch in konzessiver Bedeutung. Ter. Eun. 865 si ego digna hac contumelia | sum maxume, at tu indignus, qui faceres tamen. C. Verr. 4. 40, 87 non possum disposite istum acusare, si cupiam (wenn ich es auch wünschte). Mur. 4, 8 quae si causa non esset, tamen dignitas hominis summam mihi superbiae famam inussisset, si hominis amplissimi causam repudiassem. de or. 1. 41, 185 si esset ista cognitio juris magna ac difficilis; tamen utilitatis magnitudo deberet homines ad suscipiendum discendi laborem impellere. Liv. 5. 51, 1 ut . . non, si mille senati consultis populique jussu revocaretis, rediturus unquam fuerim. 7. 10, 2

1) S. Kühner Ausf. Gramm. der Griech. Spr.2 II, §. 587, 21. 2) S. Kühnast Liv. Synt. S. 243. 3) S. Kühner Ausf. Gramm. der Griech. Spr. 2 II, §. 579, Anm. 2.

« ForrigeFortsæt »