Billeder på siden
PDF
ePub

ad fratrem amicosque ejus non prius destitit mittere, quam pacem cum iis confirmaret.

=

e) Nur sehr selten mit dem Indikative des Imperfekts und imperfektischen Plusquamperfekts, und zwar nur nach einem negativen Hauptsatze. Der Indikativ des Imperfekts drückt wie bei den bereits behandelten Temporalkonjunktionen einen Zustand aus. Durch die Verneinung des Hauptsatzes wird der Sinn bewirkt: die Handlung des Hauptsatzes hat erst nach dem Eintritte der Handlung des Nebensatzes stattgefunden, so dass non prius c. ind. impf. oder plpf. dem postquam c. ind. impf. oder plpf. entspricht, z. B. milites, antequam vires ad ferenda arma deerant, devicti non sunt milites tum demum, postquam vires ad f. a. deerant, devicti sunt. Ps. C. p. dom. 30, 78 qui (cives Romani) erant rerum capitalium condemnati, non prius hanc civitatem amittebant, quam erant in eam recepti, quo vertendi, hoc est mutandi soli causa venerant. Liv. 7. 34, 1 Cornelius consul exercitum in saltum induxit nec prius, quam recipi tuto signa non poterant, imminentem capiti hostem vidit. 23. 30, 3 postremo coriis herbisque et radicibus vixere, nec, antequam vires ad standum in muris ferendaque arma deerant, expugnati sunt 23. 48, 1 nec ante (consul) violavit agrum Campanum, quam jam altae in segetibus herbae pabulum praebere poterant. 38. 3, 8 principes gentis ad temptandam spem ultimam Romam miserunt, nihil, ne bellum haberent, priusquam paene in conspectu hostis erat, praemeditati. [Vgl. Hoffmann a. a. O. S. 174 f.]

§. 210. d) Dum, donec, donicum (vorklass.), quoad. 1)

1. Die Konjunktionen dum, donec, quoad werden mit dem Indikative verbunden, wenn sie die Bedeutung so lange als haben, und zwar meistens mit dem Indikative des Imperfekts; im Hauptsatze steht alsdann wieder ein Imperfekt oder ein Perfekt, sowie umgekehrt zuweilen im Nebensatze ein Perfekt und im Hauptsatze ein Imperfekt; auch kann im Hauptsatze sowol als im Nebensatze das Perfekt stehen. Ist die Rede von einer gegenwärtigen Handlung, so steht in beiden Sätzen das Präsens und von einer zukünftigen Handlung in beiden Sätzen das Futur, zuweilen auch das Präsens. Donec in der Bedeutung so lange als findet sich erst seit der Augusteischen Zeit. Pl. Truc. 1. 2, 63 te, dum vivebas, noveram. Ter Andr. 54 antea | qui scire posses aut ingenium noscere, | dum aetas, metus, magister prohibebant? C. Cat. m. 22, 79 neque, dum eram vobiscum, animum meum videbatis. Tusc. 1. 42, 101 fuit Lacedaemoniorum gens fortis, dum Lycurgi leges vigebant. Att. 7. 26, 3 Dionysio, dum existimabam nos vagos fore, nolui molestus esse. Liv. 27. 27, 6 non omisere pugnam deserti ab Etruscis Fregellani, donec integri consules hortando ipsique ex parte pugnando rem sustinebant. 33. 18, 16 Macedones, usque dum ordines et veluti sti

1) S. Hoffmann a. a. O. S. 6 f. 169 ff. Hand Turs. II, p. 291 sqq. p. 503 sqq. Holtze II, p. 65 sq. 82. 85. 127 sqq. 181 sqq. Reisig und Haase S. 494 ff. Über Livius vergl. Kühnast Liv. Synt. S. 241 ff.

[ocr errors]

pata phalanx constabat, moveri nequiverunt. Sall. J. 14, 10 dum Carthaginienses incolumes fuere, jure omnia saeva patiebamur. Liv. 2. 49, 9 donec nihil aliud quam in populationibus res fuit, non ad praesidium modo tutandum Fabii satis erant, sed tota regione, qua Tuscus ager Romano adjacet, sua tuta omnia fecere. 30. 18, 12 sed donec stetit ante signa Mago, gradum sensim referentes ordines et tenorem pugnae servabant. 30. 25, 7 (quinqueremis) defendebatur egregie, quoad tela suppeditarunt. Pl. Truc. 2. 1, 7 dum fuit, dedit. Ter. Andr. 443 dum licitumst ei dumque aetas tulit, | amavit. C. Verr. 4. 3, 6 C. Claudius usus est hoc Cupidine tam diu, dum forum . . habuit ornatum v. s. Caes. B. C. 1. 31, 5 ii, dum pari certamine res geri potuit, magnum hostium numerum pauci sustinuere. Nep. 24. 2, 4 Cato, quoad vixit, virtutum laude crevit. Liv. 4. 39, 5 consul, dum quicquam superfuit lucis, hostem tenuit u. s. Dum, quoad, donec c. perf. nach einander: Tac. A. 6. 51 ubi domum Augusti privignus introiit, multis aemulis conflictatus est, dum Marcellus et Agrippa, mox Gajus Luciusque Caesares viguere. Ibid. morum quoque tempora illi diversa: egregium vita famaque, quoad privatus vel in imperiis sub Augusto fuit; occultum ac subdolum fingendis virtutibus, donec Germanicus ac Drusus superfuere. Idem inter bona malaque mixtus incolumi matre; intestabilis saevitia, sed obtectis libidinibus, dum Sejanum dilexit timuitve. Ter. Andr. 266 dum in dubiost animus, paulo momento huc vel illuc inpellitur. C. Ph. 2. 36, 90 dum timor abest, a te non discedit audacia. Fin. 3. 2, 9 (puer) infici debet iis artibus, quas si, dum est tener, combiberit, ad majora veniet paratior. Att. 9. 10, 3 ut aegroto, dum anima est, spes esse dicitur, sic ego, quoad Pompejus in Italia fuit, sperare non destiti. Pl. Pseud. 339 dum ego vivos vivam, nunquam eris frugi bonae. Bacch. 226 non metuo mihi nec quoiquam supplico, dum quidem hoc valebit pectus perfidia meum. C. Off. 2. 12, 43 Gracchus tamdiu laudabitur, dum memoria rerum Romanarum manebit. Off. 2. 8, 29 nec vero unquam bellorum civilium semen et causa deerit, dum homines perditi hastam illam cruentam et meminerint et sperabunt. Ov. Tr. 1. 9, 5 donec eris felix, multos numerabis amicos.

[ocr errors]

Anmerk. 1. Statt dum tamdiu begegnet in der Dichtersprache auch das wiederholte dum, wie Catull. 62, 45 sic virgo dum intacta manet, dum cara suis est; quom castum amisit polluto corpore florem, | nec pueris jucunda manet, nec cara puellis. Ibid. 56.

Anmerk. 2. Seit Livius begegnet zuweilen der Konjunktiv des Impf., wo früher der Indikativ gebraucht wurde. Alsdann steht der Nebensatz dem Hauptsatze nicht selbständig gegenüber, sondern ist diesem untergeordnet und ihn begründend. Liv. 21. 28, 10 (elephanti) nihil sane trepidabant, donec continenti velut ponte agerentur. Suet. Aug. 78 Augustus, saepe indigens somni, et dum per vicos deportaretur, et deposita lectica inter aliquas moras condormiebat.

2. Die Konjunktion dum wird auch in der Bedeutung während oder in dem gebraucht, und zwar in Verbindung mit dem Indikative aller Zeitformen. Alsdann wird ausgedrückt, dass während die Handlung des Nebensatzes stattfindet oder stattfand oder stattfinden wird, die Handlung des Hauptsatzes neben jener stattfindet oder stattfand oder stattfinden wird; im Hauptsatze stehen oft die Adverbien interea oder interim. Pl. Bacch. 817 quem di

diligunt, adulescens moritur, dum valet, sentit, sapit. Ter. Eun. 843 dum ante ostium sto, notus quidam obviam venit. Heaut. 240 dum moliuntur, dum conantur, annus est. Praes. statt des Fut. (s. §. 31, 7) Lucan. 6, 165 veniet, qui vindicet arces, | dum morimur. Dum mit dem Indik. des Imperf. od. imperfektischen Plusquamperfekts in der klassischen Sprache nur vereinzelt, oft aber bei Livius; der Nebensatz bezeichnet auch hier einen Zustand, der während des Stattfindens der Handlung des Hauptsatzes fortdauerte, so dass also in dum auch hier der Begriff von quamdiu liegt. Sall. Hist. fr. 1, 12 (Kr. 1856) postquam remoto metu Punico simultates exercere vacuum fuit, plurumae turbae, seditiones et ad postremum bella civilia orta sunt, dum pauci potentes sub honesto patrum aut plebis nomine dominationes affectabant. Id. Epist. Mithr. IV, fr. 20, 6 (Kr.) cum rege Macedonum Philippo bellum sumpsere, dum a Carthaginiensibus premebantur, amicitiam simulantes. Liv. 5. 47, 1 dum haec Vejis agebantur, interim arx Romae Capitoliumque in ingenti periculo fuit. 10. 36, 16 dum haec in Apulia gerebantur, altero exercitu Samnites Interamnam occupare conati urbem non tenuerunt. 10. 40, 9 dum his intentus imperator erat, altercatio orta (est) de auspicio ejus diei. 21. 53, 6 stimulabat et tempus propinquum comitiorum, ne in novos consules bellum differretur, et occasio in se unum vertendae gloriae, dum aeger conlega erat. 39. 20, 4 consules, dum ipsi quaestionibus impediebantur, T. Maenium dilectui habendo praefecerunt u. s. Imperfektisches Plusquamperf. C. Rosc. Am. 32, 91 dum is in aliis rebus erat occupatus, qui summam rerum administrabat; erant interea, qui suis vulneribus mederentur. Liv. 32. 24, 5 dum in unam partem oculos animosque hostium certamen averterat, pluribus locis scalis capitur murus aversos tenebat, capitur Pr. hist.). C. Att. 1. 16, 2 qui (Hortensius), dum veritus est, ne Fufius ei legi intercederet, quae ex senatus consulto ferebatur, non vidit illud, satius esse illum in infamia relinqui quam infirmo judicio committi. Br. 75, 262 dum voluit alios habere parata, unde sumerent, qui vellent scribere historiam, ineptis gratum fortasse fecit. Br. 81, 282 ita gravissimo suo casu, dum Cyri et Alexandri similis esse voluit, et L. Crassi et multorum Crassorum inventus est dissimillimus. Fin. 2. 13, 43 dum in una virtute sic omnia esse (Aristo et Pyrrho) voluerunt, virtutem ipsam, quam amplexabantur, sustulerunt. Off. 2. 8, 29 in has clades incidimus, dum metui quam cari esse et diligi maluimus. Mur. 27, 55 (Murena) dum ex honoribus continuis familiae majorumque suorum unum adscendere gradum dignitatis conatus est, venit (praes.) in periculum, ne, quae ab ipso parta sunt, amittat. Nep. 21. 2, 2 dum id studuit munire, nullius pepercit vitae. Pl. Men. 214 jam hic nos erimus; dum coquetur, interim potabimus.

Anmerk. 3. Der Konjunktiv kann in den bisher behandelten Fällen nur nach §. 182 stehen, z. B. C. N. D. 2. 59, 147 de quo dum disputarem, tuam mihi dari vellem eloquentiam nach §. 182, 8. Cato m. 10, 33 isto bono utare, dum adsit. Caes. B. C. 3. 10, 7 hoc unum esse tempus de pace agendi, dum sibi uterque confideret et pares ambo viderentur u. s. o.

Anmerk. 4. Von dum, indem, ist wohl zu unterscheiden quom mit dem Indikative des Präsens oder Imperfekts, das gleichfalls häufig durch indem übersetzt werden kann. Während quom bloss die Gleichzeitigkeit einer Handlung mit einer anderen bezeichnet, drückt dum zugleich

auch die Zeitdauer einer Handlung während einer anderen aus, als: dum haec scribo, in exspectatione omnia sunt. Dum haec scribebam, in exspectatione omnia erant. Vgl. C. Att. 9. 6, 5 eas (sc. tuas epistulas) quom lego, minus mihi turpis videor, sed tam diu, dum lego; deinde emergit rursum dolor et αἰσχροῦ φαντασία.

3. Dum in der Bedeutung während wird mit dem historischen Präsens im Indikative auch dann verbunden, wenn die Handlung des Nebensatzes mit dum nicht von gleicher Dauer mit der des Hauptsatzes ist, sondern die Dauer der Haupthandlung in die der Nebenhandlung hineinfällt; im Hauptsatze steht am Häufigsten ein historisches Perfekt, oft auch ein historisches Präsens, zuweilen auch ein Imperfekt oder Plusquamperfekt. Die Lateinische Sprache hat für den Nebensatz das historische Präsens gewählt, um einen Unterschied von dum mit dem Imperfekt in der Bedeutung so lange zu machen. Dieser Gebrauch des Präsens ist in der klassischen Prosa, sowie auch bei Florus und meistens Tacitus feststehend, während die Dichter und seit Livius auch andere Prosaiker, wie wir Nr. 4 sehen werden, neben dieser Konstruktion auch dum c. conj. impf. gebraucht haben. In der Dichtersprache und seit Livius auch in der Prosa wird auch in der obliquen Rede oft der Indikativ bei dum beibehalten. Pl. Amph. 1098 dum haec aguntur, interea uxorem tuam neque gementem neque plorantem nostrum quisquam audivimus. Mil. 505 meas confregisti inbrices et tegulas, | ibi dum condignam te sectaris simiam. Ter. Phorm. 1007 inde filiam | suscepit jam unam, dum tu dormis. C. de or. 2. 4, 15 nunquam mihi minus quam hesterno die placui, qui, dum obsequor adulescentibus, me senem esse sum oblitus. Divin. in Caecil. 17, 56 dum pauca mancipia Veneris nomine Agonis retinere vult, fortunas omnes libertatemque suam istius injuria perdidit. Q. fr. 1. 1, 1 dum saluti sociorum consulo, dum impudentiae nonnullorum negotiatorum resisto, dum nostram gloriam virtute augeri expeto, feci non sapienter. Pis. 22, 53 quos tu Maeandros, dum omnes solitudines persequeris, quae deverticula flexionesque quaesisti? p. Quint. 6, 28 haec dum Romae geruntur, Quintius interea de saltu agroque communi a servis communibus vi detruditur. Caes. B. G. 1. 27, 4 dum ea conquiruntur et conferuntur, nocte intermissa circiter hominum milia VI . . ad Rhenum finesque Germanorum contenderunt. In beiden Sätzen ein Praes. hist.: Nep. 18. 5, 1 haec dum apud Hellespontum geruntur, Perdiccas apud flumen Nilum interficitur a Seleuco. Liv. 32. 12, 2. 32. 14, 4. — 21. 7, 1 dum ea Romani parant consultantque, jam Saguntum summa vi oppugnabatur. Ebenso 9. 35, 1. C. Verr. 5. 35, 91 haec dum aguntur, interea Cleomenes jam ad Pelori litus pervenerat. Liv. 21. 29, 1 dum elephanti traiciuntur, interim Hannibal equites quingentos ad castra Romana miserat speculatum, ubi et quantae copiae essent. Zu dem Hauptsatze treten die Adverbien subito oder repente, wenn der rasche Eintritt der Handlung hervorgehoben werden soll. C. Att. 6. 6, 1 ego, dum in provincia omnibus rebus Appium orno, subito sum factus accusatoris ejus socer. Liv. 29. 9, 5 dum spoliandis iis tempus teritur, repente milites concurrerunt. In obliquer Rede: C. poët. Tusc. 1. 42, 101 dic, hospes, Spartae, nos te hic vidisse jacentes, dum sanctis

[ocr errors]

patriae legibus obsequimur. Fin. 5. 19, 50 quem enim ardorem studii censetis fuisse in Archimede, qui, dum in pulvere quaedam describit attentius, ne patriam quidem captam esse senserit. Cluent. 19, 55 intellegetis in eo ipso, si in verbis jus constituamus, omnem utilitatem nos hujus interdicti, dum versuti et callidi volumus esse, amissuros. 32, 89 petam a vobis, ut me, dum de his singulis disputo judiciis, attente audiatis. Sall. C. 58, 4 scitis ., quoque modo, dum ex urbe praesidia opperior, in Galliam proficisci nequiverim. Liv. 2. 57, 3 dum tribuni consulesque ad se quisque omnia trahunt, nihil relictum esse virium in medio. Tac. A. 15, 59 quanto laudabilius periturum, dum amplectitur rem publicam, dum auxilia libertati invocat. Justin. 9. 2, 10 u. A. In der klassischen Sprache hingegen steht häufiger in diesem Falle der Konjunktiv, oft auch in der nachklassischen, und zwar nach den Regeln über die Consecutio temporum. C. de or. 1. 41, 187 hoc video, dum breviter voluerim dicere, dictum a me esse paulo obscurius. Ebenso Or. 71, 283. Att. 5. 17, 3 dum in aestivis nos essemus, illum pueris locum esse bellissimum duximus u. s. Sall. C. 7, 6 sic se quisque hostem ferire, murum adscendere, conspici, dum tale facinus faceret, properabat. Suet. Ner. 35 Rufium Crispinum mergendum mari, dum piscaretur, servis ipsius demandavit u. s. Vgl. Anm. 3.

Anmerk. 5. Nur vereinzelt begegnen Stellen, in welchen dum mit dem Impf. im Indikative und im Hauptsatze ein Praeteritum steht. Nep. Hann. 2, 4 quae divina res dum conficiebatur, quaesivit a me ctt. Tac. Agr. 41 quibus sermonibus satis constat Domitiani quoque aures verberatas (sc. esse), dum optimus quisque libertorum amore et fide, pessimi malignitate et livore pronum deterioribus principem exstimulabant. Ov. M. 4, 784 Narrat . dumque gravis somnus colubrasque ipsamque (Medusam) tenebat, eripuisse caput collo. Dagegen 776 id se sollerti furtim, dum traditur, astu supposita cepisse manu.

[ocr errors]

4. Neben dem Nr. 3 erwähnten dum mit dem Praesens historicum im Indikative wird auch dum mit dem Konjunktive des Imperfekts von den Dichtern und seit Livius auch in der Prosa gebraucht. Alsdann steht der Nebensatz wie bei quom u. a. Temporalkonjunktionen nicht selbständig da, sondern ist auf den Hauptsatz bezogen und bildet gleichsam die Grundlage desselben. Aus der klassischen Zeit wird nur angeführt: Varro Sat. Men., Eum. f. 34 (p. 132 ed. Riese), qui dum messem hornam adlatam imponeret aedilis signo Cybelae, deam gallantes vario recinebant strepitu. Cornif. ad Her. 4. 50, 63 casu veniunt hospites homini, qui istum splendide, dum peregrinaretur, invitarant (wo aber die Lesart zwischen peregrinaretur, peregrinatur, peregrinabatur schwankt, s. Kayser p. 202) und der Auctor des B. Hisp. 23, 2 hic dum in opere nostri intenti essent, complures . . decucurrerunt). Liv. 1. 40, 7 dum intentus in eum se rex totus averteret, alter elatam securim in caput dejecit. 2. 47, 5 in quae (castra) haud magno certamine impetu facto, dum praedae magis quam pugnae memores tererent tempus, triarii ad praetorium redeunt. 4. 25, 9. 10. 18, 1 dum ea in Samnio gererentur, Romanis in Etruria interim bellum ingens concitur. 21. 8, 1 obsidio per paucos dies magis quam oppugnatio fuit, dum vulnus ducis curaretur. 24. 40, 10. 29. 49, 8. Val. M. 3. 3, 2 dum legationis officio fungeretur, a Gentio rege interceptus. Justin. 9. 6, 3 ad

[ocr errors]
« ForrigeFortsæt »