Billeder på siden
PDF
ePub

rechnen, entweder die Beziehung des Ortes, als; hic, ibi u. s. w., oder der Zeit, als: tum, oder der Art und Weise, als: sic, ita, oder der Kausalität, als: eo, idcirco, oder der Vergleichung, als: sic, ita, tantum, tanto, ausdrücken; ebenso werden dieselben Beziehungen auch durch die Adverbialsätze ausgedrückt.

§. 200. A. Adverbialsätze der Ortsbeziehung.

Die Adverbialsätze der Ortsbeziehung werden durch die relativen Ortskonjunktionen: ubi, ubicunque, ubiubi, quaz unde, undecunque; quo, quocunque, quoquo eingeleitet und drücken wie die Ortsadverbien die drei Richtungsverhältnisse: das Wo, das Woher und das Wohin aus. Den relativen Ortskonjunktionen des Nebensatzes entsprechen entweder ausgedrückte oder gedachte demonstrative Ortsadverbien im Hauptsatze: hic, istic, illic, ibi; hinc, istine, illine, inde; huc, istuc, illuc, eo, eodem. Der Gebrauch der Modi in diesen Adverbialsätzen stimmt gänzlich mit dem in den Adjektivsätzen (§. 194) überein.

§. 201. B. Adverbialsätze der Zeitbeziehung. 1)

1. Die Adverbialsätze der Zeitbeziehung werden durch. folgende Konjunktionen eingeleitet:

a) Bei der Angabe der Gleichzeitigkeit des Nebensatzes mit dem Hauptsatze: quom, wenn, wann, als, quando, wenn, wann, als, quandocunque, wann immer, quandoque [= quandocunque 2)], quamdiu, quoad, dum, donec, so lange als, während.

b) Bei der Angabe des dem im Hauptsatze Ausgesagten Vorangehenden: quom, als, nachdem, postquam, ut, ubi, simulatque, simulac, simul ut, simul, quom primum, ut oder ubi primum, sobald als, ex quo, seitdem, dass, seit.

c) Bei der Angabe des dem im Hauptsatze Ausgesagten Nachfolgenden: ante quam, prius quam, bevor, dum, donec, bis dass, bis.

2. Den angegebenen Konjunktionen des Nebensatzes entsprechen im Hauptsatze entweder ausgedrückte oder gedachte demonstrative Zeitadverbien, als: quom. . tum (tunc) quamdiu. . tam diu.

1) S. Em. Hoffmann's ausführliche und gründliche Abhandlung: „Die Construction der Lat. Zeitpartikeln". Wien, 1873. Über die vorklassischen Schriftsteller s. Holtze II, p. 118 sqq.; über quom hat E. Lübbert eine besondere Abhandlung geschrieben: „Die Syntax v. quom u. die Entwickelung der relat. Temp. im älteren Latein. Breslau, 1870", die von Draeger IV, S. 414 ff. benutzt ist. 2) S. Haase zu Reisig S. 352 a. E.

§. 202. a) Quom (cum).1)

I. Temporales quom (cum) mit dem Indikative.

1. Das temporale quom (cum) wird mit dem Indikative verbunden, wenn der Nebensatz selbständig für sich ohne Rücksicht auf den Hauptsatz besteht. Diess ist namentlich der Fall, wenn in dem Nebensatze sowol als in dem Hauptsatze gleiche Zeitformen, also in beiden entweder Haupttempora (Präsens und Präsens, Perfekt und Perfekt, Futur und Futur) oder historische Zeitformen (Imperfekt und Imperfekt, Plusquamperfekt und Plusqpf.) oder gleichartige Zeitformen (Praesens und Perfectum praesens, Impf. und Plusquampf. imperfect., Fut. und Fut. ex.), stehen. Die Handlungen beider Sätze sind selbständig und laufen gleichsam parallel neben einander, ohne sich zu berühren.

1) Haupttempora.

a) Praesens. App. Claud. Caec. bei Prisc. 8 p. 370 P. (384 H.) amicum quom vides, obliviscere miserias. Pl. Capt. 615 Ajacem, hunc quom vides, ipsum vides. Bei Pl. auch mit olim im Hauptsatze = zu Zeiten, einmal, manchmal: Mil. 2 curate, ut splendor meo sit clupeo clarior, quam solis radii esse olim, quom sudumst, solent (manchmal, wenn). Trin. 523 olim, terra quom proscinditur, in quincto quoque sulco moriuntur boves. Poen. 1. 2, 143. Truc. 1. 1, 46. Ter. Andr. 309 facile omnes, quom valemus, recta consilia aegrotis damus. Hec. 385 quom orata ejus reminiscor, nequeo, quin lacrumem. C. Off. 1. 4, 13 quom sumus necessariis negotiis curisque vacui, tum avemus aliquid videre, audire, addiscere. 3. 18, 74 is, qui non defendit injuriam neque propulsat, quom potest, injuste facit. Fam. 15. 41, 1 multi anni sunt, quom (seitdem) ille in aere meo est et a me diligitur. 15. 17, 1 praeposteros habes tabellarios, quom a me discedunt, flagitant litteras, quom ad me veniunt, nullas afferunt. Tusc. 1. 45, 109 profecto mors tum aequissimo animo oppetitur, quom suis se laudibus vita occidens consolari potest. Lael. 19, 70 fructus ingenii et virtutis omnisque praestantiae tum maximus capitur, quom in proximum quemque confertur. R. Am. 41, 120 quom occiditur (Praes. hist.) S. Roscius, (servi) ibidem fuerunt.

b) Perfectum. Pl. Capt. 143 tum denique homines nostra intellegimus bona, quom quae in potestate habuimus, ea amisimus. 464 ille miserrimus est, qui, quom esse cupiit, quod edit, non habet. C. Off. 1. 13, 40 maximum exemplum est justitiae in hostem a majoribus nostris constitutum, quom a Pyrrho perfuga senatui est pollicitus se venenum regi daturum et eum necaturum. Nep. 11. 2, 4 quom Artaxerxes Aegyptio regi bellum inferre voluit, Iphicraten ab Atheniensibus ducem petivit. Liv. 37. 60, 4 (Fabius praetor) quom primum (sobald) Cretae litus attigit, nuntios circa civitates misit, ut armis absisterent. Perf. hist. im Nebens. u. Praes. logic. od. hist. im Haupts.: Ter. Andr. 121 quae quom mihi lamentari praeter ceteras | visast accedo. C. Top. 16, 61 quom in Ajacis navim fulmen injectum est, inflammatur navis necessario. Nep.

1) S. Hoffmann a. a. O, S, 65 ff.

[ocr errors]

14. 11, 1 id (odium) quom satis se confirmasse arbitratus est, certiorem facit Datamem ctt. C. Fam. 6. 3, 3 idque quom perspexi, tale video, nihil ut mali videatur futurum ctt. Oft, wenn mit dem Vollendetsein der Handlung des Nebensatzes die Handlung des Hauptsatzes (Praesens) eintritt. C. Tusc. 1. 11, 24 quom (sobald) posui librum et mecum ipse de immortalitate animorum coepi cogitare, assensio omnis illa labitur. Fam. 9. 16, 1 omnia sunt incerta, quom a jure discessum est. Sehr häufig stehen alsdann im Hauptsatze die Adverbien extemplo, continuo, repente. C. Fam. 9. 14, 1 omnes, quom te summis laudibus ad caelum extulerunt, mihi continuo maximas gratias agunt. Quom c. perf. praes., im Haupts. fut. (poet.) Verg. A. 12, 209 ut sceptrum hoc | nunquam fronde levi fundet virgulta. ., | quom semel in silvis. . recisum | matre (= arbore) caret posuitque comas.

[ocr errors]

c) Futurum. Pl. Asin. 749 horrescet faxo lena, leges quom audiet. C. Fam. 13. 1, 1 non dubitabo dare operam, ut te videam, quom id satis commode facere potero. Ph. 7. 6, 16 poteritis exploratam habere pacem, quom in civitate Antonium videbitis? Liv. 35. 19, 6 cum de bello Romano cogitabis, inter primos amicos Hannibalem habeto (s. g. Imper. Fut. §. 50, b) u. Anm. 2).

d) Futurum exactum. Pl. Merc. 1003 istuc uxor faciet, quom hoc resciverit. C. Lig. 12, 36 salutem quom (ambobus Ligariis) dederis, tres fratres optimos rei publicae condonaveris. Verr. 5. 59, 154 quom ego P. Granium testem produxero, refellito, si pateris.

e) Praesens und Fut.; alsdann bezeichnet das Präsens nicht eine in die Gegenwart des Redenden fallende, sondern eine mit der zukünftigen Handlung gleichzeitige oder in derselben sich wiederholende Handlung. C. Leg. 3. 10, 24 quom deni creantur (so nach den besten cdd.), nonnullos in omni memoria reperies perniciosos tribunos. Att. 3. 22, 1 sed jam, quom adventare milites dicuntur, faciendum nobis erit, ut ab eis discedamus. Hier dient der Nebensatz zur Erklärung des jam, wie Liv. 36. 7, 2 hodie, quom de Thessalia agitur, dicam. C. Lael. 22, 82 stabilitas amicitiae confirmari potest, quom homines cupiditatibus imperabunt. Fut. ex. u. Praes.: C. or. 55, 183 quos (poëtas, Aupizoùs) quom cantu spoliaveris, nuda paene remanet oratio. Weniger auffallend in Beispielen, wie: C. Lael. 22, 85 quom judicaris, diligere oportet, non quom dilexeris, judicare. Att. 1, 7 omnem spem delectationis nostrae, quam, quom in otium venerimus, habere volumus, in tua humanitate positam habemus, da in oportet und volumus der Begriff des Zukünftigen liegt.

Anmerk. 1.

-

Wenn im Nebensatze quom c. ind. fut. oder fut. ex. steht, so steht im Hauptsatze oft statt des Indicativi Futuri der Konjunktiv des Präsens, in dem Futurbedeutung liegt. 1) C. Att. 4. 17, 1 credo te putasse tuas mulieres in Apulia esse: quod quom secus erit, quid te Apulia moretur? Off. 1. 34, 122 quom relaxare animos volent, caveant intemperantiam, meminerint verecundiae. Att. 6. 3, 4 formam mihi totius rei publicae, si jam es Romae aut quom eris, velim mittas. So auch ut, ne c. conj. C. or. 34, 120 quomque illa divina cognoverit, volo, ne ignoret ne haec quidem humana. Ph. 2. 5, 10 efficiam, ut, contra illum quom dicam, attente audiatis. Nach einem Infinitive: Sall. C. 58, 16 in fuga

1) S. Hoffmann a, a. O. S. 67 ff.

salutem sperare, quom arma, quis corpus tegitur, ab hostibus avorteris, ea vero dementia est ( in f. s. non sperabis, quom ctt.).

[ocr errors]

2) Historische Zeitformen.

a) Imperfectum. Pl. Epid. 3. 3, 52 (3. 4, 22) quom militabam pugnis memorandis meis | eradicabam hominum auris. C. Tusc. 2. 24, 59 fulgentes gladios hostium videbant Decii, quom in aciem eorum irruebant. Off. 3. 10, 40 quom Collatino collegae Brutus imperium abrogabat, poterat videri facere injuste. Fam. 3. 7, 3 quom dabas iis litteras, non eos ad me venturos arbitrabare? Fam. 12. 24, 2 quom haec scribebam, in exspectatione erant omnia. 3. 13, 1 quom de tuis rebus gestis agebatur, inserviebam honori tuo. Liv. 29. 31, 1 Hasdrubal tum forte, cum haec gerebantur apud Syphacem erat.

b) Plusquamperfectum. C. Verr. 4. 61, 137 quom diutius in negotio curaque fueram, ut requiescerem curamque animi remitterem, ad Carpinatii praeclaras tabulas revertebar. Liv. 27. 44, 1 Romae haud minus terroris erat, quam fuerat biennio ante, cum castra Punica objecta Romanis moenibus portisque fuerant. Seltener, wenn das Plusquamperfekt einen Zustand ausdrückt. 1) C. inv. 1. 3, 4 quom ad gubernacula rei publicae temerarii atque audaces homines accesserant, maxima ac miserrima naufragia fiebant (= quom gubernacula tenebant). Sull. 6, 19. Parad. 4, 27 u. s.

2. So auch, wenn eine öfters wiederholte Handlung ausgedrückt wird, wo quom durch so oft als übersetzt werden kann. 2) C. Fam. 2. 13, 1 confirmantur nostra consilia, quom sentimus prudentibus fideliterque suadentibus idem videri. Br. 4, 16 ager, quom multos annos quievit, uberiores efferre fructus solet. Ac. 1. 3, 11 philosophiae praecepta ne obsolescerent, renovabam, quom licebat, legendo. Colum. 1 praef. 18 veteres Romani, cum consilium publicum desiderabatur, e villis arcessebantur in senatum. C. Br. 24, 93 quom otiosus stilum prehenderat motusque omnis animi, tanquam ventus, hominem defecerat, flaccescebat oratio. 34, 130 (C. Sextius Calvinus), quom remiserant dolores pedum, non deerat in causis. Verr. 5. 10, 27 quom ver esse coeperat, ejus initium non a Favonio notabat, sed quom rosam viderat, tunc incipere ver arbitrabatur ctt. Caes. B. G. 5. 19, 2 quom equitatus noster liberius praedandi causa se in agros ejecerat, (Cassivellaunus) omnibus viis semitisque essedarios ex silvis emittebat. 7. 22, 2 Galli laqueis falces avertebant, quas quom destinaverant, tormentis introrsus reducebant. Sall. J. 44, 4 quantum temporis in imperio fuit, plerumque milites in stativis castris habebat, nisi quom odos aut pabuli egestas locum mutare subegerat. Liv. 38. 21, 12 alii ruentes in hostem undique configebantur et quom comminus venerant, gladiis a velitibus trucidabantur.

3. Das temporelle quom mit dem Indikative wird auch dann gebraucht, wenn die Zeit, in der Etwas geschieht, zugleich auch das Mittel oder den Grund in

1) S. Hoffmann a. a. O. S. 106 ff.

2) S. Ramshorn 2 II, §. 185, 3.

sich schliesst, wodurch die Handlung des Hauptsatzes bewirkt wird. Der Nebensatz drückt Etwas aus, worin das im Hauptsatze Ausgesagte liegt, besteht, sich zeigt, enthalten, begründet ist. Quom lässt sich in diesem Falle übersetzen durch dadurch (darüber), dass, wenn, insofern, indem und stimmt zuweilen fast ganz mit eo ipso, quod überein. Der Hauptsatz und der Nebensatz haben gleiche oder wenigstens gleichartige Zeitformen (s. Nr. 1); der Hauptsatz geht gewöhnlich dem Nebensatze, da derselbe eine Erklärung des Hauptsatzes enthält, voran. Am Ausgedehntesten ist dieser Gebrauch in der vorklassischen Sprache, besonders bei den Komikern. 1) Pl. Capt. 216 obnoxii | ambo vobis sumus propter hanc rem, quom, quae volumus nos, copiae facitis nos compotes. Pseud. 931 occidis me, quom istuc rogitas. Most. 719 amice facis, quom me laudas. Trin. 633 mihi bene quom simulas facere, male facis. C. Ac. 2. 30, 97 contraria ea dico, quom alterum ait, alterum negat. R. Am. 19, 54 concedo tibi, ut ea praetereas, quae, quom taces, nulla esse concedis. Fam. 7. 1, 3 quae potest homini esse polito delectatio, quom homo imbecillus a bestia violentissima laniatur? Verr. 2. 64, 155 hi quom de tuis factis publice conqueruntur, nonne hoc indicant, tantas esse injurias. Pl. Capt. 412 fecisti, ut redire liceat ad parentis denuo, | quom aput hunc confessus es et genus et divitias meas. C. Verr. 5. 23, 59 in una civitate bis improbus fuisti, quom et remisisti, quod non oportebat, et accepisti, quod non licebat. Cato bei Gell. 11. 8, 4 ne tu nimium nugator es, quom maluisti culpam deprecari quam culpa vacare. C. de or. 2. 37, 154 quo etiam major vir (Numa) habendus est, quom illam sapientiam cognovit. Att. 3. 18, 1 exspectationem nobis non parvam attuleras, quom scripseras Varronem tibi pro amicitia confirmasse causam nostram Pompejum certe suscepturum (dadurch, dass). - Daher steht es auch zuweilen nach laudo, gaudeo, doleo, gratulor, gratias ago, gratiam habeo, gratiam ineo, gratiam facio, bene, male facio u. dgl. statt des gewöhnlichen quod. Ter. Heaut. 381 edepol te, mea Antiphila, laudo et fortunatam judico, | id tu quom studuisti fortunae ut mores consimiles forent. C. Mil. 36, 99 te quidem, quom isto animo es, satis laudare non possum. Sall. J. 102, 5 rex Bocche, magna laetitia nobis est, quom te talem virum dei monuere, uti aliquando pacem quam bellum malles ctt. Pl. Rud. 1365 quom istaec res tibi ex sententia | pulcre evenit, gaudeo. Epid. 5. 2, 46. Truc. 2. 4, 33. Mil. 1211 id volup est, quom ex virtute formae id evenit tibi. Rud. 1176. 1270 quid? patri etiam gratulabor, quom illam invenit? Epid. 1. 2, 44 mihi dolet, quom ego vapulo. Trin. 103 haec quom audio in te dici, discrucior miser. C. Fam. 9. 14, 3 gratulor tibi, quom tantum vales apud Dolabellam. Pl. Capt. 923 f. Jovi disque ago gratias merito magnas, quom te reducem [nunc] tuo patri reddiderunt, quomque ex miseriis plurumis me exemerunt. Merc. 843. C. Fam. 13. 24, 2 tibi maximas gratias ago, quom tantum litterae meae potuerunt, ut ctt. Ter. Andr. 771 dis pol habeo gratiam, | quom in pariundo aliquot adfuerunt liberae. C. Caecin. 27, 79 permagnam a nobis initis gratiam, quom hunc auctorem nostrae defensionis esse dicitis.

[ocr errors]

1) S. Holtze II, p. 125 sqq.

« ForrigeFortsæt »