Billeder på siden
PDF
ePub

tanta est, quae penetrare in caelum, terram intrare possit. Catil. 3. 9, 21 quis potest esse tam aversus a vero, qui neget haec omnia, quae videmus, deorum immortalium nutu atque potestate administrari? Tusc. 2. 6, 16 quod huic officium, quae laus, quod decus erit tanti, quod adipisci cum dolore corporis velit, qui dolorem summum sibi esse persuaserit?

Anmerk. 6. Wenn die Folge nachdrücklicher hervorgehoben werden soll, so steht ut. S. §. 188, 3. C. Planc. 18, 45 neque vero tam durus in plebem noster ordo fuit, ut eam coli nostra modica liberalitate noluerit. Tusc. 3. 29, 71 quis tam demens, ut sua voluntate maereat. de or. 3. 31, 124. Vorklassisch auch ut qui c. conj. Pl. Curc. 218 quando (weil) Aesculapi ita sentio sententiam, ut qui me nihili faciat nec salvom velit. Bacch. 283 adeon me fuisse fungum, ut qui illi crederem. Ter. Andr. 148 ita tum discedo ab illo, ut qui se filiam neget daturum. [Doch könnte an diesen Stellen qui auch als adverbialer Lokativ aufgefasst werden (s. Bd. I, §. 140, 6), jedenfalls Pl. Asin. 505: an ita tu's animata, ut qui expers matris imperii sies?]

c) Nach einem Komparative mit quam, als: major, quam qui, grösser, als dass, wofür wir sagen: zu, allzu gross, als dass, erst seit der Augusteischen Zeit; doch vereinzelt schon Caes. B. G. 2. 21,3 non longius hostes aberant, quam quo telum adici posset (st. quam ut eo). Ov. M. 6, 195 major sum, quam cui possit Fortuna nocere. Liv. 26. 12, 6 majora in defectione deliquerant, quam quibus (Neutr.) ignosci posset. 27. 50, 7 primo magis auribus quam animis id acceptum erat ut majus laetiusque, quam quod' mente capere aut satis credere possent. 31. 18, 3 (Philippo) insueto vera audire ferocior oratio (Aemilii) visa est, quam quae habenda apud regem esset. 33. 5, 6 majores et magis ramosas arbores caedebant, quam quas ferre cum armis miles posset. 33. 32, 6 majus gaudium fuit, quam quod universum homines acciperent (= mente caperent). Wenn aber der Adjektivsatz keine Folge ausdrückt, so steht natürlich der Indikativ, als: Liv. 3. 16, 6 alio se majore ab tribunis metu ostendente, quam quem nocturnus hostis intulerat. In der ächt klassischen Sprache wird st. quam qui c. conj. stäts quam ut c. conj. gebraucht. C. Br. 18, 70 quis non intellegit Canachi signa rigidiora esse, quam ut imitentur veritatem? Or. 13, 41 (Isocrates) majore mihi ingenio videtur esse, quam ut cum orationibus Lysiae comparetur. Nep. 12. 3, 2 Chabrias indulgebat sibi liberalius, quam ut invidiam vulgi posset effugere. Liv. 22. 51, 3 Hannibali nimis laeta res est visa majorque, quam ut eam statim capere animo posset. 40. 56, 1 Perseus · potentior erat, quam ut fugam necessariam duceret.

[ocr errors]

Anmerk. 7. Statt quam ut c. conj. wird öfters auch bloss quam c. conj. nach einem Komparative, besonders potius, gebraucht. Ter. Andr. 798 quae sese inhoneste optavit parere hic ditius | potius, quam in patria honeste pauper viveret. Varr. R. R. 1. 51, 1 aream esse oportet in agro sublimiori loco quam perflare possit ventus. C. Tusc 2. 22, 52 Zeno perpessus est omnia potius, quam conscios delendae tyrannidis indicaret. Ac. 2.8, 23 vir bonus, qui statuit omnem cruciatum perferre, intolerabili dolore lacerari potius, quam aut officium prodat aut fidem. Att. 7. 7, 7 depugna potius, quam servias. Ebenso Verr. 5. 40, 105. Fin. 2. 20, 66. 4. 8, 20 (ubi v. Madvig). 4. 14, 39 (ubi v. Goerenz p. 471). Fat. 10, 21 u. s. Nep. 18. 11, 4 u. A. C. Verr. 4. 34, 76 Segestanis imponebat aliquanto amplius quam ferre possent. Fam. 12. 15, 1 quom Dolabella celerius Asia excessisset, quam eo praesidium adduci potuisset; diutius morari non necesse habui. Rabir. perduell. 5, 15 moreretur prius acerbissima morte millies Gracchus, quam in ejus concione carnifex consisteret. Caes. B. G. 6. 34, 7; 7. 78, 1.

Nep. 4. 3, 2 Pausanias epulabatur luxuriosius, quam qui aderant perpeti possent. Suet. Galb. 14 Galba parcior fuit, quam conveniret principi. [In manchen Stellen würde ut ganz unpassend sein, z. B. C. Fam. 3.9,4 serius misi litteras, quam vellem. Nep. 2. 4, 3 quem quom minus, quam vellet, moveret. Liv. 32. 11, 5 cum magis vellet credere quam auderet. 38. 49, 13 pluribus verbis vos, quam vellem, fatigavi (ubi v. Weissenb.)] Nur selten erscheint in solchen Sätzen der Indikativ als einfache Vergleichung ohne die logische Beziehung des Nebensatzes zum Hauptsatze zu bezeichnen. C. Br. 31, 120 ut Stoicorum adstrictior est oratio aliquantoque contractior, quam aures populi requirunt; sic illorum liberior et latior, quam patitur consuetudo judiciorum et fori. Cluent. 24, 66 muneribus perfecerat, ut eo auctore uteretur cupidiore, quam fides judicis postulabat. Plin. ep. 7. 24, 4 habebat illa pantomimos fovebatque effusius, quam principi feminae convenit. 1) In der obliquen Rede findet sich bei Cicero nach dem Komparative mit quam in beiden Gliedern der Acc. c. Inf.2) C. Fam. 2. 16, 3 nonne tibi affirmavi quidvis me potius perpessurum quam ex Italia ad bellum civile me exiturum? Att. 2. 20, 3 addit etiam se prius occisum iri ab eo quam me violatum iri. Vgl. Brut. 91, 314. Bei Caesar sowol diese Konstruktion als auch quam c. conj. B. C. 3. 49, 2 crebrae voces militum audiebantur, prius se cortice ex arboribus victuros quam Pompejum e manibus dimissuros. B. G. 7. 78, 2. 7. 10, 2 praestare visum est omnis. difficultates perpeti quam tanta contumelia accepta omnium suorum voluntates alienare. Aber 7. 17, 7 praestare omnes perferre acerbitates, quam non civibus Romanis. . parentarent. Sall. J. 106, 3 mansurum (se) potius, quam .. vitae parceret. Nep. 22. 1, 5 Hamilcar tanta fuit ferocia, ut periturum se potius dixerit, quam cum tanto flagitio domum rediret. Livius gebraucht sowol quam ut als auch bloss quam. 2. 34, 11 audeo dicere hoc malo domitos ipsos potius cultores agrorum fore, quam ut armati per secessionem coli prohibeant. 4. 2, 8 se miliens morituros potius, quam ut tantum dedecoris admitti patiantur. 6. 28, 8 locum inritaturum se potius ad delendam memoriam dedecoris, quam ut timorem faciat, ne ctt. 9. 14, 7 deceptos potius, quodcunque casus ferat, passuros, quam ut sprevisse pacis auctores Tarentinos videantur. 26. 26, 7 non passurum quicquam prius agi, quam ut Siculi in senatum introducantur u. s.; aber: 2. 15, 2 ideo potius delectos patrum ad eum missos, quam legatis ejus Romae daretur responsum. 5. 24, 9 ut morituros se citius dicerent in conspectu populi R., quam quicquam earum rerum rogaretur. 7. 18, 6; 22. 33, 10; 24. 3, 12. Curt. 8. 2, 28. Tac. A. 13, 42. Apul. Met. 9, 41 p. 674. Mag. 45 p. 501.

d) Nach aptus, idoneus, dignus, indignus. C. Lael. 1, 4 in Catone majore Catonem induxi senem disputantem, quia nulla videbatur aptior persona, quae de illa aetate loqueretur. Ter. Andr. 492 f. itane tandem idoneus | tibi videor esse, quem tam aperte fallere incipias dolis? C. Verr. 3. 16, 41 tibi fortasse idoneus fuit nemo, quem imitarere. Ac. 1. 8, 30 Academici mentem solam censebant idoneam, cui crederetur. Caes. B. C. 3. 10, 2 (L. Vibullium Rufum) Caesar idoneum judicaverat, quem cum mandatis ad Pompejum mitteret. Pl. Pseud. 611 non videre dignus, qui liber sies. Ter. Eun. 866 tu indignus (sc. eras), qui faceres (sc. hanc contumeliam). C. Leg. 3. 2, 5 qui modeste paret, videtur, qui aliquando imperet, dignus esse. Br. 18, 71 Livianae fabulae non satis dignae (sunt,) quae iterum legantur. Liv. 30. 30, 24 forsitan non indigni sumus, qui nobismet ipsi multam irrogemus.· Das konsekutive ut begegnet in der rein klass. Sprache nirgends; denn C. Verr. 2. 49, 121 ist statt idoneus, ut vinceret mit Garat. zu lesen: idoneos vinceret. Pl. Mil. 1140 non sum dignus prae te, ut figam palum in parietem. Mart. 10. 34, 5 dignus es, ut possis totum servare clientem. Liv. 23. 42, 13 si modo, quos ut so

1) S. Ramshorn 2 II, §. 184, Note 2. Kritz ad Sall. J. 106, 3 p. 573 sq.

2) S. Draeger II, S. 413 f.

cios haberes dignos duxisti, haud indignos judicas, quos in fidem receptos tuearis (an der ersteren Stelle, um die Wiederholung des Relativs quos zu vermeiden). Auch unstatthaft würde das Relativ sein 24. 16, 19 digna res visa (est,) ut simulacrum celebrati ejus diei Gracchus pingi juberet in aede Libertatis. Quintil. 8. 5, 12 (aus einer alten Rechtsformel) eras dignus, ut haberes integram manum. 12. 11, 21 dignus vel ipso proposito, ut eum scisse omnia illa credamus. Liv. 22. 59, 17 cum indigni, ut redimeremur a vobis, visi simus. [Vgl. §. 186, k) S. 807.]

e) Nach est, sunt, exsistit, exstitit, exstiterunt, exoritur, reperiuntur, inveniuntur, sowie auch nach reperio, invenio, nanciscor, habeo u. a. Es liegt darin der Sinn: es gibt, es finden sich, ich finde, erlange, habe Etwas oder Menschen von der Art, dass. Es ist also nur die Rede von Etwas, was nur in der Vorstellung besteht; die attributive Bestimmung erscheint als eine aus dem Wesen oder der Eigenschaft einer Person oder Sache hervorgehende. Zu den angeführten Verben können auch unbestimmte Subjekte hinzutreten, als: multi, quidam, alii, nonnulli, pauci, aliquis, aliquid, quotusquisque (wie wenige?), omnes u. a., selbst Gattungsnamen, als: homines, philosophi u. s. w., ferner Zahlwörter, als: unus, duo, tres, tria u. s. w., auch in Verbindung mit Substantiven. C. Tusc. 2. 12, 28 virtutis magistri, philosophi inventi sunt, qui summum malum dolorem dicerent. 1. 49, 118 profecto fuit quaedam vis, quae generi consuleret humano. 5. 8, 23 qui beatus est, non intellego, quid requirat, ut sit beatior; si est enim, quod desit, ne beatus quidem est. Divin. 2. 60, 125 quotus est quisque, qui somniis pareat? Fam. 15. 4, 15 in omnibus saeculis pauciores viri reperti sunt, qui suas cupiditates, quam qui hostium copias vincerent. Man. 23, 68 (Cn. Pompejus) unus inventus est, quem socii in urbes suas cum exercitu venisse gaudeant. Br. 49, 185 tria sunt, quae sint efficienda dicendo: ut doceatur is, apud quem dicetur, ut delectetur, ut moveatur vehementius. Dej. 12, 34 solus es, C. Caesar, cujus in victoria ceciderit nemo. 1, 3 exortus est servus, qui, quem in eculeo appellare non posset, eum accuset solutus. Off. 1. 24, 84 inventi multi sunt, qui non modo pecuniam, sed vitam etiam profundere pro patria parati essent. 2. 11, 39 omnis ratio atque institutio vitae adjumenta hominum desiderat, in primisque ut habeat, quibuscum possit familiares conferre sermones. Ph. 8. 3, 9 ergo habet Antonius, quod suis polliceatur. Liv. 40. 56, 5 te unum habeo, quem dignum regno judicem. Off. 1. 28, 99 est, quod differat in hominum ratione habenda inter justitiam et verecundiam. Balb. 3, 8 est aliquid, quod non oporteat, etiamsi licet. Lael. 21, 79 nec quicquam difficilius quam reperire, quod sit ex omni parte in suo genere perfectum. Or. 9, 32 nactus sum, qui Xenophontis similem esse se cuperet. Caes. B. G. 7. 77, 5 qui se ultro morti offerant, facilius reperiuntur, quam qui dolorem patienter ferant. Bei habeo kann auch ein Demonstrativ stehen. C. Lael. 27, 104 haec habui, de amicitia quae dicerem (dieses habe ich zu sagen gehabt).

Anmerk. 8. Der Indikativ steht nach sunt, reperiuntur, inveniuntur, qui, wenn die attributive Bestimmung nicht als eine aus dem Wesen oder der Eigenschaft einer Person oder Sache hervorgehende, sondern als eine faktische bezeichnet werden soll oder muss, also wenn der Redende ein bestimmtes, mit einer bestimmten Eigenschaft versehenes

[ocr errors]

Subjekt im Sinne hat 1), z. B. C. Fin. 5. 14, 38 sunt bestiae quaedam, in quibus inest aliquid simile virtutis, ut in leonibus, ut in canibus, ut in equis. Jedoch könnte hier auch der Konjunktiv stehen, als: Off. 1. 24, 84 inventi multi sunt, qui.. vitam etiam profundere pro patria parati essent, ut Callicratidas; alsdann drückt der Redende den Satz allgemein aus, ohne auf die nachfolgende besondere Person Rücksicht zu nehmen.) 1. 24, 82 ut enim sunt, quemadmodum supra dixi, qui urbanis rebus bellicas anteponunt (Bait. e conj. anteponant); sic reperias multos, quibus periculosa et calida consilia quietis et cogitatis splendidiora et majora videantur. (Der erste Satz bezieht sich auf schon früher erwähnte bestimmte Personen.) 1. 24, 84 extr. sunt enim, qui, quod sentiunt, etiamsi optimum sit, tamen invidiae metu non audent dicere. (Hier scheint Cicero den Indikativ desshalb gebraucht zu haben, weil er gewisse Personen im Sinne hatte.) Sall. C. 19, 4 sunt, qui ita dicunt (so fast in allen cdd., wegen des beigefügten ita, vgl. Kritz). C. Cluent. 60, 167 sunt multa, quae dici possunt. (Der Adjektivsatz ist hier als blosse Umschreibung des Prädikats aufgefasst = vieles Erwähnungswerthe.) Ebenso R. Am. 33, 94. Sest. 45, 97 sunt principes consilii publici, sunt, qui eorum sectam sequuntur (= ihre Anhänger). Tac. Dial. 31 sunt, apud quos astrictum dicendi plus fidei meretur. genus (Tac. deutet auf gewisse Personen.) An nicht wenigen Stellen ist der Indikativ nothwendig, wie Caes. B. G. 4. 10, 5 pars magna a feris barbarisque nationibus incolitur, ex quibus sunt, qui piscibus atque ovis avium vivere existimantur. (Hier soll nicht ein allgemeiner Gedanke [Menschen von der Art, dass] ausgedrückt werden, sondern „zu den dort wohnenden wilden Menschen gehören auch die bestimmten, die u. s. w., s. Kraner.) 6. 27, 1 sunt item, quae appellantur alces (gleichfalls gibt es hier die sogenannten alces). C. Mur. 14, 30 duae sunt artes, quae possunt locare homines in amplissimo gradu dignitatis: una imperatoris, altera oratoris boni. (Hier sind zwei bestimmte Wissenschaften mit ihren wirklichen Eigenschaften angegeben.) Tac. Agr. 28, 4 ac fuere, quos per commercia venundatos indicium tanti casus illustravit (als ein Faktum dargestellt = nonnullos ex iis indicium illustravit, vgl. Kritz). — In der Dichtersprache steht der Indikativ häufig auch da, wo die Prosa den Konjunktiv setzen würde, als: Hor. C. 1. 1, 3 f. sunt, quos. juvat. 19 est, qui nec veteris pocula Massici nec partem solido demere de die | spernit. 1. 7, 5. S. 1. 4, 24. 2) Conj. u. Ind. Ep. 2. 2, 182 sunt, qui non habeant, est, qui non curat habere. 2. 2, 128 sqq. Noch weniger kann der Gebrauch des Indikativs st. des Konj. in der vorklassischen Zeit auffallen, in der der Gebrauch des Indikativs freier ist, indem man damals manche Satzverhältnisse noch objektiv auffasste, welche in der späteren Zeit subjektiv aufgefasst wurden als: Pl. Trin. 91 sunt, quos scio amicos esse. Pseud. 462 sunt, quae te volumus percontari. Capt. 263. Bacch. 1149 est, quod te volo secreto. Asin. 232 est quod volo loqui u. s. w. Cist. 4. 2, 39 mulier, heus! mane; sunt, qui te volunt conventam, obwol hier der Indikativ auch desshalb gesetzt sein kann, weil bestimmte Personen verstanden werden. Ter. Andr. 448 est, quod suscenset tibi. Phorm. 333 aliis aliundest periclum, unde aliquid abradi potest. Enn. Erechth. fr. 2 (p. 27 Ribb.) lapideo sunt corde multi, quos non miseret neminis. 3) Aber Pl. Curc. 480 f. sub veteribus ibi sunt, qui dant quique accipiunt faenore; | pone aedem Castoris ibi sunt, subito quibus credas male kann für den Wechsel des Indik. u. Konj. nicht angeführt werden, da credas (= man glaubt, §. 46, 2) ein feststehender Ausdruck ist; auch nicht Pl. Men. 456 f. adfatim hominumst, in dies qui singulas escas edint, quibus negoti nihil est, qui essum neque vocantur neque vocant; denn hier enthalten die beiden Indikativsätze nur eine nähere Bestimmung der vorher erwähnten Menschen = otiosi, neque Vocati neque vocantes, wie C. or. 31, 109 histriones eos vidimus, quibus nihil posset in suo genere esse praestantius, qui in dissimillimis personis satis

[ocr errors]

1) S. Kühner ad Cic. Tusc. 3. 31, 76.

2) S. Dillenburger ad 1. 1, 3.

3) S. Paetzolt Beiträge zur histor. Synt. der Lat. Spr. Waldenburg.

Progr. 1875.

faciebant. de or. 2. 28, 121. Aber der Gebrauch des Konjunktivs in diesen Sätzen war auch in der vorklassischen Zeit der ungleich häufigere. 1)

Anmerk. 9. Sowie der Grieche sagt: ἔστιν οἵ, ἔστιν ὧν, ἔστιν οἷς, ἔστιν οὕς (= ἔνιοι, ἐνίων, ἐνίοις, ἐνίους) st. εἰσὶν οἵ, εἰσὶν ὧν u. s. w. 2), so sagt auch Propertius 3. 9 (7), 17 (4. 8, 7 L. Müll.) est quibus Eleae concurrit palma quadrigae, | est quibus in celeres gloria nata pedes.

f) Ebenso steht der Konjunktiv nach den negativen Ausdrücken: nemo est (reperitur), qui, nihil und non est, quod, quis est, qui?, quid est, quod? quotusquisque est, qui? (= wie wenige?) non habeo, nihil habeo, quod, non desunt, qui. Dass der Konjunktiv hier gebraucht wird, ist noch weniger auffallend als in den unter e) erwähnten positiven Ausdrücken, da wegen der vorausgehenden Negation die Folge schon an sich als eine nicht eintretende bezeichnet wird. Ist der Adjektivsatz auch negativ, so kann statt qui non, quae non, quod non auch quin c. conj. gebraucht werden, wenn auf der Negation kein besonderer Nachdruck liegt. S. §. 191, e). Am Häufigsten wird quin statt des Nom. und Ablativs: qui, quae, quod non und quo, qua, quo non gebraucht. Ter. Eun. 561 nemost, quem ego nuntiam magis cuperem videre quam te. C. opt. gen. or. 2, 6 nemo est orator, qui se Demosthenis similem esse nolit. Font. 2, 3 nemo reperietur, qui unum se in quaestura M. Fontejo nummum dedisse dicat. Leg. 1. 8, 24 nullum est animal praeter hominem, quod habeat notitiam aliquam dei. Fin. 4. 24, 66 nihil est, quod tam miseros faciat quam impietas et scelus 5. 31, 93 quis est, qui hoc cadere in sapientem dicere audeat, ut, si fieri possit, virtutem in perpetuum abiciat, ut dolore omni liberetur? Tusc. 3. 28, 66 quid est, quod plus valeat ad ponendum dolorem quam quom est intellectum nihil profici et frustra esse susceptum? Div. 2. 57, 117 quae vetustas est, quae vim divinam conficere possit? Att. 5. 5, 1 nec, quod mandem, habeo, (nihil enim praetermissum est;) nec, quod narrem, (novi enim nihil). Lael. 6, 22 quid dulcius (est), quam habere, quicum omnia audeas sic loqui ut tecum? Caes. B. G. 1. 28, 3 omnibus fructibus amissis domi nihil erat, quo famem tolerarent. 6. 21, 1 (Germani) neque druides habent, qui rebus divinis praesint, neque sacrificiis student. Tac. A. 4, 35 nec deerunt, qui non modo Cassii et Bruti, sed etiam mei meminerint.

[ocr errors]

Anmerk. 10. Auffallend ist der Indikativ in: C. Fam. 6. 3, 2 nec vero quicquam video, quod non idem te videre certo scio (wofür Lamb. sciam will). Cael. 16, 38 quotusquisque est, qui eam effugere potest in tam maledica civitate? Hier erwartet man durchaus possit, wie auch Halm e conj. edirt hat. Ganz verschieden von quis est, qui c. conj., als: quis est, qui animos immortales esse neget? ist quis est, qui c. ind., als: quis est, qui.. negat? Das Erstere ist = nemo est, qui neget oder nemo negat, das Letztere aber fragt bloss nach dem, der die Unsterblichkeit der Seele leugnet.

Anmerk. 11. In den Nr. e) u. f) angegebenen Redensarten: est quod, non est, nihil est, quod dicam oder quid est, quod dicam? habeo, non habeo, nihil habeo, quod dicam ist quod das Relativ. Davon verschieden sind die Redensarten: est, quod; non est, quod; nihil est (quid est?) quod; habeo, non habeo, quod c. conj., z. B. querar, welche bedeuten: es ist Grund, kein Grund vorhanden, dass ich klage, ich habe Grund,

1) S. Paetzolt a. a. O. S. XIII. Griech. Spr. 2 II, §. 554, 5.

2) S. Kühner Ausf. Gramm. d.

« ForrigeFortsæt »