Billeder på siden
PDF
ePub

quidem causa, qua dixi tibi (i. e. hac causa scire volo, qua me scire velle tibi dixi). C. Att. 10. 8, 7 nos hoc confirmamus illo augurio, quo diximus (sc. id confirmari). Gell. 1. 25, 16 ex iis, quibus dixi, vocibus . . nomen indutiarum conexum est (i. e. quibus id conexum esse dixi). C. Att. 6. 3, 2 quem videbitur, praeficies Thesprotiae (= quem praeficere [tibi] videbitur). Off. 1. 32, 118 imitamur, quos cuique visum est (sc. imitari). de or. 1. 38, 175. Caes. B. G. 4. 8, 1 ad haec, quae (sc. respondere) visum est, Caesar respondit. Liv. 3. 41, 4 L. Cornelius conplexus Appium non, cui simulabat, consulendo diremit certamen (i. e. cui consulturum se esse simulabat). 6. 26, 2 precibus eventum vestris, quem videbitur, dabit. C. Verr. 1. 26, 65 rogat Rubrium, ut, quos ei commodum sit, invitet. Sall. J. 104, 1 confecto, quo intenderat, negotio (i. e. quod conficere intenderat). Liv. 4. 39, 9 quibus poterat sauciis ductis secum ad urbem pergit st. quos secum ducere poterat. 1. 29, 4 raptim quibus quisque poterat elatis exibant st. quos quisque efferre poterat. Caes. B. G. 5. 2, 2 sexcentas ejus generis, cujus supra demonstravimus, naves invenit (i. e. cujus [generis] esse demonstravimus). B. C. 3. 15, 6 quom essent in quibus demonstravi angustiis (i. e. quom essent in quibus eos esse demonstravi (ubi v. Kraner). B. Afr. 69, 4 eadem ratione, qua ante dixi, in Caesaris legionarios impetum faciunt (i. e. qua impetum factum esse ante dixi). Nep. 15. 2, 1 natus patre, quo diximus, honesto (i. e. quo eum natum esse diximus). C. Att. 3. 9. 2 sustinebimus nos et spe, qua jubes (sc. nos niti), nitemur. Lael. 19, 68 nemo est, qui non eo (equo), quo consuevit (sc. uti), libentius utatur quam novo. Fam. 5. 14, 1 quom scribas et aliquid agas eorum, quorum consuesti (i. e. quorum aliquid scribere et agere consuesti). Liv. 32 10, 5 arbitro, quo (sc. se uti) vellent populorum, cum quibus pax utrisque fuisset, se usurum. Eine auffallende Ellipse nach Griechischer Art findet statt Liv. 25. 32, 10 ibi Cn. Scipio cum quibus ante dictum est copiis substitit st. cum eis copiis, cum quibus bellum ei gerendum esse ante dictum est.

10. Zuweilen tritt eine der erwähnten gerade entgegengesetzte Attraktion 1) ein, indem nicht das Relativ die Flexion seines Substantivs, sondern das Substantiv die Flexion des auf dasselbe bezogenen Relativs annimmt. Man nennt daher diese Art der Attraktion invertirte Attraktion (attractio inversa). Diese Ausdrucksweise hat ihren eigentlichen Sitz in der nachlässigen Umgangssprache; daher ist sie so häufig bei den Komikern 2), (und auch in der Deutschen Volkssprache hört man oft Sätze, wie: den Mann, den ich besuchen wollte, war nicht zu Hause). In der Prosa findet sich dieselbe nicht. Am Häufigsten tritt diese Attraktion ein, wenn das vom Relative angezogene Substantiv im Nominative oder im Akkusative stehen sollte. Im Griechischen ist der Gebrauch desselben häufiger und selbst der korrekten Prosa nicht fremd, als: Lys. 19, 47 thy oboíav v naτéλITTE τῷ υἱεῖ, οὐ πλείονος ἀξία ἐστί. 3)

1) Vgl. G. T. A. Krüger a. a. O. S. 214 ff.

[ocr errors]

2) S. Holtze I, p. 351,

5. 371, 6. 372, 20. 373. 387 sq. 3) S. Kühner Ausf. Gramm. der Griech. Spr. 2 II, §. 555, 4, 5.

a) Statt des Nom.: Pl. Amph. 1009 Naucratem quem convenire volui, in navi non erat. Curc. 419 istum quem quaeris, ego sum. Bacch. 935 nam ego has tabellas obsignatas consignatas quas fero, | non sunt tabellae. Capt. 1 hos quos videtis stare hic captivos duos, | vincti quia astant, hi stant ambo, non sedent. Epid. 3. 4, 12. Trin. 985 quia illum quem ementitus es, ego sum ipsus Charmides. Ter. Eun. 653 eunuchum quem dedisti nobis, quas turbas dedit! Heaut. 724 me Syri promissa huc induxerunt, | decem minas quas mihi dare pollicitust. Ad. 807 si id te mordet, sumptum filii | quem faciunt. Verg. A. 1, 573 urbem quam statuo, vestra est. Sen. H. Oet. 410 hunc quem per urbes ire praeclarum vides, levis est. Petron. c. 134 hunc adolescentem quem vides, malo astro natus est.

b) Statt des Acc.: Cato R. R. 51 pulli qui nascentur, eos. . deprimito. 133, 1. Pl. Asin. 621 patronus qui vobis fuit futurus, perdidistis. Pseud. 405 viginti minae | quae nusquam nunc sunt gentium, inveniam tamen. (Ambros. ed. minas.) Trin. 137 ille qui mandavit, eum exturbasti ex aedibus? Auch ein Trag.: Pacuv. Chrys. fr. 5 (p. 71 Ribb.) isti qui linguam avium intellegunt, |.. magis audiendum quam auscultandum censeo. Pl. Aul. 3. 6, 38 ego te hodie reddam madidum, si vivo, probe, tibi cui decretumst bibere aquam. (Tib. 3. 2, 17 pars quae sola mei superabit corporis, ossa | incinctae nigra candida veste legant gehört nicht hierher; denn die Worte sind so zu verbinden: legant ossa, quae pars mei corporis sola superabit.) - Statt der übrigen Kasus nur bei den Komikern; alsdann wird in der Regel in dem anderen Satze der Deutlichkeit wegen ein Demonstrativ hinzugefügt:

c) Statt des Gen.: Pl. Rud. 1065 illum quem [tu fano Venerio] | dudum lenonem extrusisti, ejus vidulum hic eccillum [habet]. Most. 5. 1, 5 ostium quod in angiportu est horti, patefeci fores st. ostii . . patefeci fores (Thürflügel).

[ocr errors]

d) Statt des Dat.: Pl. Capt. 110 f. istos captivos duos | heri quos emi | his indito catenas. Most. 250 mulier quae se suamque aetatem spernit, speculo ei usus est. Pseud. 855 tu qui meus es, jam edico tibi. Mil. 598 sinite me prius prospectare, ne uspiam insidiae sient, concilium quod haberes volumus st. concilio, quod. Rud. 1240 ille qui consulte.. cavet, diutine uti [ei] bene licet partum bene. 1291 ego qui in mari prehendi rete atque excepi vidulum, ei dare negatis quicquam. Poen. 3. 3, 31 hunc chlamydatum quem vides, | ei Mars iratus est. 3. 5, 25 hi qui illum dudum conciliaverunt mihi | peregrinum Spartanum, id nunc

his cerebrum uritur.

[ocr errors]

e) Statt des Abl.: Pl. Men. 311 nummum illum quem mihi dudum pollicitu's dare, | jubeas, si sapias, porculum adferri tibi statt nummo illo, quem. Mil. 140 unum conclave concubinae quod dedit | miles. in eo conclavi ego perfodivi parietem. Pseud. 528 tibicinam illam tuus quam gnatus deperit, | ea circumducam lepide lenonem. Ter. 653 argentum quid habes, condonamus te. Vgl. Cato R. R. 64, 2 olea quae diu fuerit in terra, inde (= ex ea) olei minus fiet.

11. Wenn sich das Relativ auf den ganzen Satz oder auf das Prädikat des Satzes bezieht, so steht es im Neutrum Singularis, oder es wird dafür quae res gesagt. Parenthetische Erklärungen zu einzelnen Wörtern werden

durch is, qui (er, der) und zu dem ganzen Satze durch id, quod (und dieses, und das) eingeleitet. Pl. Epid. 1. 2, 28 empta ancillast, quod tute ad me litteras | missiculabas. Caes. B. C. 2. 25, 7 omnes Uticam relinquunt et, quo imperatum est, transeunt: quae res omnium rerum copia complevit exercitum. Justin. 1. 7, 2 civitates quae Medorum tributariae fuerant, a Cyro defecerunt: quae res multorum bellorum causa et origo fuit. Ter. Eun. 400 (rex) labore alieno magno partam gloriam | verbis saepe in se transmovet, qui habet salem, quod in test (quod sc. salem habere). C. Parad. 6. 3, 52 sapientes soli, quod est proprium divitiarum, contenti rebus suis, satis esse putant, quod est. Divin. 1. 19, 36 contemnamus etiam Babylonios, eos qui numeris stellarum cursus et motus persequuntur. N. D. 1. 13, 55 nec audiendus Theophrasti auditor, Strato, is qui physicus appellatur. Cato m. 4, 10 ego Q. Maximum, eum qui Tarentum recepit, senem adulescens ita dilexi ut aequalem. Vgl. 11, 35. 21, 78. Tusc. 4. 1, 2 (cf. Kühner ad h. 1.) Zuweilen wird auch das Verb dico, hinzugesetzt: Tusc. 1. 32, 78 numquid igitur est causae, quin amicos nostros Stoicos dimittamus: eos dico, qui ajunt animos manere. [Aber nicht gehören hierher: Fam. 16. 4, 2 illud, mi Tiro, te rogo, sumptui ne parcas ulla in re, quod ad valetudinem opus sit. So auch 13.75, 2 summa est, in quo mihi gratissimum facere possis, si curaris, ut.. sciat (in quo possis bezieht sich auf den ganzen Satz.) S. §. 17, 7.] Verr. 1. 14, 36 non suspicabatur (id quod nunc sentiet) satis multos testes nobis reliquos esse. de or. 1. 61, 261 quom spiritus Demosthenis esset angustior, tantum continenda anima in dicendo est assecutus, ut una continuatione verborum (id quod ejus scripta declarant) binae ei contentiones vocis et remissiones continerentur. Lael. 4, 15 recordatione nostrae amicitiae sic fruor, ut beate vixisse videar, quia cum Scipione vixerim, quocum mihi conjuncta cura de publica re et de privata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et (id in quo est omnis vis amicitiae) voluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio.

12. Sowie im Griechischen sehr häufig das Relativ s oder ὅστις st. εἴ τις, ἐάν τις gebraucht wird, indem es ohne alle Beziehung auf ein Substantiv oder Demonstrativpronomen steht, als: Π. Ξ, βέλτερον, ὃς φεύγων προφύγῃ κακὸν ἠὲ ἁλώῃ, besser ist es, wenn man, Thuc. 2, 44 τὸ δ ̓ εὐτυχές, οἳ ἂν τῆς εὐπρεπεστάτης λάχωσιν, ὥσπερ οἶδε νῦν, τελευτῆς, ὑμεῖς δὲ λύπης 1); ebenso findet sich im Lateinischen der Gebrauch von qui st. si quis, aber nur sehr selten und nur in der vorklassischen Zeit. 2) Leg. rep. (123–122 v. Chr.) LXIX c, 4 (Quoi) pecuniam ex hac lege, quod sine malo pequlatu fiat, quei ex hac lege quaeret, darei solvi iouserit, id quaestor. . dato solvitoque. L. agr. (111 v. Chr.) XVII 6, 17 (Momms. I, p. 75). LXVI e, 16. LXVIII e, 17. L. Rubr. (49

1) S. Kühner 2 II, §. 563, 3, d) S. 945. -2) S. Paetzolt Beiträge zur hist. Synt. der Lat. Spr. Waldenburg. Progr. 1875 S. VI, f., der diesen Gebrauch im Lat. als eine besondere Eigentümlichkeit des Lateinischen ansieht und auf die Verwandtschaft der Formen von qui mit dem indefinitiven quis zurückführt. Auch Draeger IV, S. 511 nimmt diese Ansicht an. Aber derselben widerstrebt der häufige Gebrauch von % st. el tis.

[ocr errors]

v. Chr.) I 7. Ib. 13 (Momms. I, p. 115). L. Jul. (45 v. Chr.) 32. Enn. in Phoenice bei Gell. 7. 17, 10 ea libertas est, qui pectus purum et firmum gestitat. Pl. Rud. 382 etiam qui it lavatum | in balineas, quom ibi sedulo sua vestimenta servat, | tam (= tamen) suprupiuntur. Asin. 323 ista virtus est, quando ussust, qui malum fert fortiter.

13. Sowie das Demonstrativpronomen (§§. 118, A. 7 u. 127, 15), ebenso wird auch das Relativpronomen (quod). dazu gebraucht, auf einen folgenden Gedanken, welcher eine Erklärung enthält, hinzuweisen. 1) C. Verr. 4. 56, 124 vereor, ne, haec qui non viderint, omnia me nimis augere atque ornare arbitrentur: quod tamen nemo suspicari debet, tam esse me cupidum, ut tot viros primarios velim esse temeritati et mendacio meo conscios. Caec. 25, 70. Lael. 15, 53 quod (sc. se amicorum esse inopem) Tarquinium dixisse ferunt, tum exsulantem se intellexisse, quos fidos amicos habuisset, quos infidos, quom jam neutris gratiam referre posset. Off. 3. 31, 112 M. Pomponius L. Manlium criminabatur, quod Titum filium ab hominibus relegasset et ruri habitare jussisset. Quod quom audivisset adulescens filius, negotium exhiberi patri, accurrisse Romam dicitur. N. D. 2. 9, 24 refrigerato et exstincto calore occidimus ipsi et exstinguimur: quod quidem Cleanthes his etiam argumentis docet, quanta vis insit caloris in omni corpore. Caes. B. G. 3. 23. 7. 6. 14, 4 quod (sc. litteris confisos minus memoriae studere) fere plerisque accidit, ut praesidio litterarum diligentiam in perdiscendo ac memoriam remittant (ubi v. Kraner). B. C. 2. 16, 1 (ubi v. Kraner). 3. 68, 2. Nep. Att. 25. 18, 5. Liv. 6. 20, 2; 21. 61, 2; 26. 44, 6 u. s. oft. Poet. bei Verben des Bittens, als: Ter. Hec. 338 male metuo, ne Philumenae magis morbus adgravescat: quod te, Aesculapi, et te, Salus, ne quid sit hujus, oro. Verg. A. 2, 141. 6, 363. Hor. ep. 1. 7, 94. Sil. 13, 463. Sowie der Abl. hoc beim Komparativ auf folgende Worte zur Erklärung hinweist, als: Verr. 4. 35, 77 quid hoc tota Sicilia est clarius, quam omnes Segestae matronas et virgines convenisse, quom Diana exportaretur ex oppido? Ac. 1. 12, 45, ebenso der Abl. quo: C. Fin. 1. 6, 19 ait declinare atomum sine causa: quo nihil turpius physico, quam fieri quicquam sine causa dicere. de or. 2. 74, 302. N. D. 1. 15, 38.

§. 194. Gebrauch der Modi in dem Adjektivsatze.

1. Der Indikativ steht erstens wie im Deutschen und anderen Sprachen, wenn die attributive Bestimmung als eine wirkliche bezeichnet werden soll, als: deus est, qui omnem hunc mundum regit, C. Somn. 3. Mit der Griechischen Sprache 3) stimmt die Lateinische im Gebrauche des Indikativs darin überein, dass sie sich wie jene in solchen Adjektivsätzen, welche durch die unbestimmten Relativpronomen, als: quisquis, quicunque, quisque (altl. b. Plaut.), quantuscunque, qualiscunque u. a., durch die der Begriff der Unbestimmtheit und Allgemeinheit ausgedrückt wird, eingeleitet werden, des

1) S. Draeger IV, S. 486 ff. nach C. Saegert's Abhandlung de usu pronominis relativi epexegetico. Greifswald 1860. 3) S. Kühner Ausf. Gramm. der Griech. Spr. 2 §. 558, 7.

Indikativs bedient, indem dadurch die attributive Bestimmung, von welcher es dem Redenden zwar unbekannt ist, von welcher Beschaffenheit sie sei, doch als wirklich bestehend bezeichnet wird, da der Begriff der Allgemeinheit oder Unbestimmtheit schon durch diese Pronomen hinlänglich bezeichnet wird. Da dieser Gebrauch des Indikativs auch adverbialen Nebensätzen mit ubicunque, quotienscunque, utcunque u. s. w. gemein ist, so haben wir denselben schon §. 182, 2 erörtert.

2. Im Gebrauche des Konjunktivs in dem Adjektivsatze weicht die Lateinische Sprache bedeutend von den meisten Sprachen, so besonders von der Deutschen ab. Denn während diese den Nebensatz mehr für sich betrachtet und demselben ohne Rücksicht auf sein logisches Verhältniss zu dem Hauptsatze als einen einfachen Aussage- oder Behauptungssatz durch den Indikativ ausdrückt, bedient sich die Lateinische Sprache da, wo ein logischer Zusammenhang zwischen dem Hauptsatze und dem Adjektivsatze stattfindet, also wo der Adjektivsatz einen Grund oder eine Folge oder eine Absicht oder eine nähere Bestimmung eines Gegenstandes nach seinem Wesen angibt, des Konjunktivs. Vgl. §. 182, 11.

=

(=

3. Grund quom c. conj. 1) Hierbei ist zu bemerken, dass der Gebrauch des grundangebenden qui c. conj. (= da) und des adversativen (da doch) sich früher entwickelt hat als der des quom c. conj. mit dieser Bedeutung; denn in der Plautinischen Zeit war der erstere schon vorhanden, der letztere aber nicht; aber Terentius kennt ihn schon. 2). Pl. Mil. 59 te omnes amant mulieres, neque id injuria, | qui sis tam pulcher, Epid. 3. 1, 6 absurde facis, qui te angas animi u. sonst Ter. Eun. 802 miseret tui me, qui hunc tantum hominem facias inimicum tibi. Heaut. 519 u. s. und A. der vorklass. Zeit. C. Tusc. 1. 44, 107 magna culpa Pelopis, qui non erudierit filium nec docuerit, quatenus esset quidque curandum. Cael. 26, 63 o magna vis veritatis, quae contra hominum ingenia, calliditatem, sollertiam contraque fictas omnium insidias facile se per se ipsa defendat! Arch. 10, 24 Alexander quom in Sigeo ad Achillis tumulum adstitisset: 0 fortunate, inquit, adulescens, qui tuae virtutis Homerum praeconem inveneris! (Aber C. Ph. 14. 12, 31 o fortunata mors, quae naturae debita pro patria est potissimum reddita. Hier ist der Nebensatz für sich als eine wirkliche Thatsache ausgesagt, während in den beiden vorhergehenden Beispielen derselbe auf die Auffassung des den Ausruf Aussprechenden bezogen ist.) Tusc. 3. 12, 27 Tarquinio quid impudentius, qui bellum gereret cum iis, qui ejus non tulerant superbiam? 4. 37, 80 quom multa in conventu vitia collegisset in eum (Socratem) Zopyrus, . . derisus est a ceteris, qui illa in Socrate vitia non agnoscerent. Leg. 3. 9, 22 vehementer Sullam probo, qui tribunus pl. sua lege injuriae faciendae potestatem ademerit, auxilii ferendi

1) Vgl. Holtze I, p. 380 sq.; II, 189. Ramshorn 2 §. 183, 1. Paetzolt Beiträge zur histor. Synt. der Lat. Spr. Waldenburg Progr. 1875 S. XIV f, Draeger IV, S. 507 f. 2) S. Paetzolt a. a. O. S. XII u. XV.

« ForrigeFortsæt »