Billeder på siden
PDF
ePub
[ocr errors]

derit ante lucem? (Ohne Frage: non est v.) In der Redensart liegt der Sinn von fieri non potest; vgl. unten credibile non est, ut. C. Tusc. 5. 21, 62 Dionysio ne integrum quidem erat, ut ad justitiam remigraret. Mur. 4, 8. Val. M. 4, 1 ext. 1 adjecit non esse credibile, ut, quem tantopere amaret, ab eo invicem non diligeretur. Vgl. non est verisimile. Justin. 12. 9, 8 incredibile dictu est, ut eum non multitudo hostium terruerit. Lampr. Al. Sev. 11 facilius fuit, ut acciperem. Lact. 4. 22, 3. Justin. 1. 9, 6 erat difficile, ut parceret suis. Spart. Pesc. 1. Quintil. 3. 10, 3 rarum est, ut in foro judicia . . constituantur. 10. 7, 24. Vopisc. Aurel. 31. C. Att. 16. 16 B, 8 in te positum est, ut nostrae sollicitudinis finem quam primum facere possimus. Pl. Bacch. 491 satin, ut, quem habeas tibi fidelem aut quoi credas, nescias? C. Tusc. 5. 18, 53 satis est certe in virtute, ut fortiter vivamus. Liv. 7. 11, 9 satis visum, ut ovans urbem iniret. C. de or. 2. 9, 38 hoc certius nihil esse potest, quam ut.. habeant. Att. 10. 4, 8 nihil esse certius, quam ut omnes restituerentur. de or. 2. 42, 178 nihil est in dicendo majus, quam ut faveat oratori is, qui audiet. Pl. Aul. 1. 1, 38 neque quicquam meliust mihi . • •, quam ex mẹ ut unam faciam litteram | longam. Rud. 220 quid mihi meliust, quid magis in remst, quam corpore vitam ut secludam? 328. So auch Liv. 40. 30, 5 per dies aliquot nihil ultra motum (est), quam ut hae duae turmae ostenderentur. C. Man. 21, 62 quid tam singulare, quam ut.. consul ante fieret, quam ctt. Flac. 27, 65 quid porro in Graeco tam tritum atque celebratum est, quam ut Mysorum ultimus esse dicatur. Ähnlich Divin. 2. 31, 66 sed ut in cunis fuerit anguis, non tam est mirum.

[ocr errors]

k) Nach einem Substantive mit est, oft in Verbindung mit einem Adjektive oder einem demonstrativen oder auch relativen Pronomen locus, tempus, mos, moris, consuetudo est; aliqua res est, in rem est (Pl.), es ist nützlich; officium, lex, jus, munus est; cultus est, copia (Gelegenheit) mihi est; caput (Hauptsache) est; potestas est, in alicujus potestate od. manu est; vitium est; in fatis est, hoc fatum est; ea (haec) sententia est, in ea sum sententia, haec conjectura est; quae res est u. dgl.; alicujus est; dann auch nach einem Substantive mit anderen Verben, als: morem servo, venit tempus (Lact. 7. 2. 10), in morem venit, morem sequor, natura fert; potestatem do, potestatem facio; habet aequitatem, do occasionem (Gelegenheit, Veranlassung), habeo occasionem, in cogitationem cadit u. dgl.; ferner nach Adjektiven mit einem demonstrativen Pronomen und est, als: hoc optimum est, illud falsum est u. dgl.; endlich nach einem blossen Demonstrativpronomen. C. R. Am. 12, 33 neque his locus est, ut multa dicantur. Tusc. 4. 1, 1 nec vero hic locus est, ut de moribus majorum loquamur. Pl. Mil. 72 videtur tempus esse, ut eamus ad forum. 1101. C. Br. 21, 84 est mos hominum, ut nolint eundem pluribus rebus excellere. Verr. 1. 26, 66 negavit moris esse Graecorum, ut in convivio virorum accumberent mulieres. 2. 52, 129 est consuetudo Siculorum, ut nonnunquam eximant aliquem diem ex mense. Lael. 5, 17 doctorum est ista consuetudo, ut iis ponatur, de quo disputent. Off. 1. 20, 66 altera est res, ut res geras magnas. Pl. Rud. 220 quid magis in remst, quam corpore vitam ut secludam? Aul. 2. 1, 34. Ter. Andr. 168 nunc tuomst officium, has bene ut adsimules nuptias. C. Planc. 2, 5 vetus est lex illa verae amicitiae, ut idem amici semper velint. Ter. Hec. 243 scio . meum jus esse, ut te cogam, | quae ego im

[ocr errors]
[ocr errors]
[ocr errors]

-

perem, facere. C. Balb. 17, 40 se hoc jus esse velle, ut sibi sit his gradibus ascensus etiam ad civitatem. Caes. B. G. 1. 36, 1 jus esse belli, ut, qui vicissent, quem ad modum vellent, imperarent. C. Off. 1. 7, 20 primum justitiae munus est, ut ne cui quis noceat. Über ut ne s. §. 184. C. N. D. 2. 28, 71 cultus deorum est optimus, ut eos semper pura, integra, incorrupta et mente et voce veneremur. Pl. Bacch. 422 nego tibi hoc fuisse copiae, pedem ut efferres aedibus. C. Fam. 13. 19, 3 caput illud est, ut Lysonem recipias. Vat. 17, 40 an erit haec optio et potestas tua, ut Milonem dicas obsedisse rem publicam? Fam. 13, 39 est igitur in tua potestate, ut ille in me satis sibi praesidii putet esse. Sall. J. 14, 13 nos uti per otium tuti simus, in vostra manu est. Nep. 12. 3, 3 est hoc commune vitium in magnis liberisque civitatibus, ut invidia gloria comes sit. Suet. Vesp. 4 esse in fatis, ut . . rerum potirentur. C. Balb. 26, 58 fuit hoc sive meum sive rei publicae fatum, ut in me unum omnis illa inclinatio communium temporum incumberet. C. Tusc. 5. 41, 119 quorum ea sententia est, ut virtus per se ipsa nihil valeat. Leg. 3. 15, 33 ego in ista sum sententia. nihil ut fuerit in suffragiis voce melius. Fam. 4. 4, 5 adhuc in hac sum sententia, nihil ut faciamus, nisi,quod maxime Caesar velle videatur. 15. 15, 2 fateor meam conjecturam hanc fuisse, ut victores communi saluti consuli vellent. Lact. 4. 23, 5 quae insolentia est, ut homini libero imponere velis leges. Pl. Capt. 583 est miserorum, ut malevolentes sint atque invideant bonis. Liv. 32. 34, 5 cum hunc antiquitus morem servent, ut adversus socios ipsi suos juventutem suam militare sinant. 32. 21, 7 jam in morem venerat, ut sine publica auctoritate (triumphus) fieret. 27. 11, 9 Cornelius morem traditum a patribus sequendum ajebat, ut, qui primus censor ex iis, qui viverent, fuisset, eum principem legerent. C. Mur. 2, 4 natura fert [Kl.: adfert], ut eis faveamus, qui eadem pericula . . ingrediantur (bringt es mit sich). Lact. de mort. persec. 27, 5 dedit militibus potestatem, ut diriperent omnia. Liv. 43. 3, 4 potestatem fieri, ut in numero colonorum essent. C. Caecil. 14, 45 quotiens ille tibi potestatem optionemque facturus sit, ut eligas, utrum velis. Off. 2. 22, 79 quam habet aequitatem, ut agrum . . amittat? part. or. 8, 30 si quando tempus ipsum aut res aut locus dederit occasionem nobis aliquam, ut dicamus aliquid ad tempus apte. Pl. Epid. 5. 1, 38 non habeo ullam occasionem, ut apud te falsa fabuler. C. N. D. 1. 9, 21 ne in cogitationem quidem cadit, ut fuerit tempus aliquod, nullum quom tempus esset, vgl. A. 6. Tusc. 5. 12, 34 apud Platonem saepe haec oratio usurpata est, ut nihil praeter virtutem diceretur bonum. Ter. Andr. 625 hocine credibile aut memorabile, | tanta vecordia innata quicquam ut siet. C. Divin. 2. 31, 66 de ipso Roscio potest illud quidem esse falsum, ut circumligatus fuerit angui. Fin. 2. 3, 6 hoc vero, inquit, optimum, ut is, qui finem rerum expetendarum voluptatem esse dicat, id extremum, id ultimum bonorum quid et quale sit, nesciat. C. Tusc. 5. 11, 34 demus hoc sane Bruto, ut sit beatus semper sapiens. de or. 2. 1, 4 fuit hoc (in M. Crasso), ut . . vellet . . nostrorum hominum in omni genere prudentiam Graecis anteferre. Fin. 2. 33, 108 qui id probari potest, ut is, qui propter me aliquid gaudeat, plus, quam ego ipse, gaudeat? Selbst nach einem hinzuzudenkenden Demonstrative, wie C. Tusc. 1.

[ocr errors]

[ocr errors]

-

41, 98 ut vero colloqui cum Orpheo, Musaeo, Homero, Hesiodo liceat, quanti tandem aestimatis? sc. id.

Anmerk. 4. Nach sehr vielen der genannten Ausdrücke folgt auch der Acc. c. Inf. oder auch der blosse Inf. Vgl. §§. 124 u. 126 und das latein. Wörterverzeichniss.

Anmerk. 5. C. N. D. 1. 23, 63 de diis neque ut sint neque ut non sint, habeo dicere ist eine wörtliche Übersetzung der Worte des Protagoras b. Diog. L. 9, 51 περὶ μὲν θεῶν οὐκ ἔχω εἰδέναι οὔθ ̓ ὡς εἰσὶν οὔθ ̓ ὡς οὐκ eloív, s. Schoemann z. d. St.

Anmerk. 6. Nicht selten findet bei diesem ut eine brachylogische Ausdrucksweise nach Weglassung von Verbis dicendi od. existimandi statt. C. Tusc. 1. 8, 16 mors ut malum non sit, efficies st. ut mortem malum non esse putem. 3. 10, 62 id agimus, ut id in sapiente nullum sit st. ut id in s. n. esse probemus. 4. 21, 47 ita definit, ut perturbatio sit aversa a ratione animi commotio st. ut dicat. . esse. (Aber Acc. c. Inf. Off. 1. 27, 96.) N. D. 1. 9, 21 ne in cogitationem quidem cadit, ut fuerit tempus aliquod, nullum quom tempus esset st. fuisse t. existimemus. 1. 27, 75 illud video pugnare te, species ut quaedam sit deorum, quae nihil concreti habeat st. ut species qu. esse existimetur. 1. 33, 95 clamare non desinitis retinendum hoc esse, deus ut beatus sit st. ut deum beatum esse credamus. Fin. 1. 5, 15 illud quidem adduci vix possum, ut ea, quae senserit ille, tibi non vera videantur (adduci sc. ut credam). 4. 19, 55. Lucr. 5, 1340. [Adducor (= adducor, ut putem, credam) auch mit Acc. c. Inf. C. Leg. 2. 3, 6 ut jam videar adduci hanc . . esse patriam tuam u. s.] Fin. 3. 13, 42 eorum ratio cogit, ut in omnibus tormentis conservetur beata vita sapienti (st. ut . . conservari beatam vitam intellegamus. (Aber Fat. 9 ratio cogit verum esse.) Leg. 3. 15, 33 in ista sum sententia, nihil ut fuerit in suffragiis voce melius st. nihil ut.. fuisse putem. 1)

§. 188. Finales ut, negat. nē, ut në c. conj.

Vorbemerk. Mit den erörterten durch ut eingeleiteten Substantivsätzen stimmen hinsichtlich der äusseren Form und der Konstruktion die finalen Adverbialsätze mit ut (negat. ne, ut nē) und die konsekutiven Adverbialsätze mit ut (negat. ut non) überein. Aus diesem Grunde lassen wir die Erörterung derselben nicht erst in der Lehre von den Adverbialsätzen, sondern gleich hier folgen.

1. Die finalen Adverbialsätze mit ut (dass, damit, negat. ne, ut ne), drücken eine Absicht, einen Zweck aus. Sie unterscheiden sich von den Substantivsätzen einer erstrebten Wirkung dadurch, dass sie als Stellvertreter eines Adverbs oder adverbialen Ausdruckes nur eine nähere (adverbiale) Bestimmung des Hauptsatzes, nicht aber eine nothwendige Ergänzung desselben ausdrücken, so dass der Hauptsatz auch an und für sich einen vollständigen Gedanken enthalten kann, als: Romani ab aratro adduxerunt Cincinnatum, ut dictator esset, C. Fin. 2. 4, 12 und R. ab aratro abduxerunt Cincinnatum, während die Substantivsätze der erstrebten Wirkung eine nothwendige Ergänzung des Hauptsatzes bezeichnen, als: cura, ut bene vivas. Dem ut im Nebensatze entsprechen im Hauptsatze entweder wirklich vorhandene oder hinzuzudenkende demonstrative Adverbien oder adverbiale Ausdrücke, als: eo,

1) S. Madvig ad Fin.2 1. 5, 14. Haase zu Reisig S. 557. Kühner ad Tusc. 1. 8, 16 p. 64 u. ad 4. 21, 47 p. 388 edit 5.

ideo, idcirco, eo (hoc) consilio (animo) u. dgl. Statt ut wird auch quo (negat. quo ne), damit dadurch, gebraucht, das einem im Hauptsatze stehenden oder zu denkenden eo entspricht; auch steht es gewöhnlich, wenn ein Komparativ folgt. Die Negationen sind dieselben wie in den Substantivsätzen der erstrebten Wirkung. S. §. 184. C. Cluent. 53, 146 legum idcirco omnes servi sumus, ut liberi esse possimus. Inv. 2. 23, 70 hanc ideo rationem subjecimus, ut hoc causae genus ipsum, de quo agimus, cognosceretur. Br. 3, 11 eo ad te animo venimus, ut de re publica esset silentium. Cornif. ad Her. 4. 28, 39 esse (= edere) oportet, ut vivas, non vivere, ut edas. Ter. Eun. 150 id, amabo, adjuta me, quo id fiat facilius. C. de or. 2. 30, 131 subacto mihi ingenio opus est, ut agro non semel arato, sed novato et iterato, quo meliores fetus possit et grandiores edere. Att. 8. 9, 1 eo scripsi, quo in suadendo plus auctoritatis haberem. Inv. 2. 57, 170 atque, ut apertius hoc sit, exemplis licet vim rei, qualis et quanta sit, cognoscamus (st. des häufigeren quo). Leg. 2. 26, 65 in funeribus Atheniensium sublata erat celebritas virorum et mulierum, quo lamentatio minueretur (damit dadurch). Verr. 2. 40, 99 quo tempore omnis illa mea festinatio fuit cum periculo capitis ob eam causam, ne tu ex reis eximerere. (Hier ist Beweggrund und Absicht verbunden.)

Anmerk. 1. Über die Consecutio Temporum in den Finalsätzen, s. §. 181, 1. Anmerk. 2. Nach solchen Finalsätzen, wie: damit du einsehest u. dgl., schieben wir die Imperative: wisse, höre, vernimm ein und machen von denselben die übrige Rede abhängig; die Lateinische Sprache hingegen enthält sich der Einschiebsel scito, scitote und spricht den Gedanken in unabhängiger Rede aus, als: N. D. 1. 7, 17 sed ut hic, qui intervenit, me intuens ne ignoret, quae res agatur; de natura agebamus deorum. Cat. m. 17, 59 atque ut intellegatis nihil ei (Xenophonti) tam regale videri quam studium agri colendi, Socrates in eo libro loquitur cum Critobulo Cyrum minorem ostendisse. Hor. ep. 1. 12, 25 ne tamen ignores, quo sit Romana loco res; | Cantaber Agrippae, Claudi virtute Neronis | Armenius cecidit. 1. 18, 50 ac ne te retrahas interdum nugaris. 1. 19, 26 ac ne ornes temperat ctt. Zuweilen folgt auch der Satz mit ut (ne) nach. C. Cat. m. 14, 52 satiari delectatione non possum, ut meae senectutis requietem oblectamentumque noscatis. Vgl. 16, 55. [Doch findet sich auch dico im Nachsatze mit folgendem Acc. c. inf. C. I. Man. 8, 20 Atque ut omnes intellegant me Lucullo tantum impertire laudis . dico eius adventu copias. . ornatas atque instructas fuisse.]

me

[ocr errors]
[ocr errors]

Konsekutives ut, negat. ut non (ut nullus, ut nemo, ut nihil, ut

nunquam u. s. w.).

2. Die konsekutiven Adverbialsätze c. conj. drücken eine Folge aus. Sie unterscheiden sich von den Substantivsätzen mit ut, welche eine aus dem Hauptsatze hervorgehende Wirkung ausdrücken, dadurch, dass sie als Stellvertreter eines Adverbs oder adverbialen Ausdruckes nur eine nähere (adverbiale) Bestimmung des Hauptsatzes bezeichnen, so dass der Hauptsatz auch an und für sich einen vollständigen Gedanken enthalten kann, als: Hortensius ardebat dicendi cupiditate, ut in nullo unquam flagrantius studium viderim und H. ardebat dicendi cupiditate, während die Substantivsätze einer aus dem Hauptsatze hervorgehenden Wirkung eine nothwen

Unterordn.

dige Ergänzung des Hauptsatzes bezeichnen, als: est, ut plerique philosophi nulla tradant praecepta dicendi, C. de or. 2. 36, 152.

3. Der Konjunktion ut entsprechen im Hauptsatze entweder wirklich ausgedrückte oder hinzuzudenkende demonstrative Adverbien oder adverbiale Ausdrücke, als: sic, ita, tam, tantopere, adeo, eo, usque eo, cum eo (erst seit Liv.), mit der Bedingung, ea condicione, oder demonstrative Adjektive, als: talis, is, hic, iste, ejusmodi, tantus, tot. Steht der Hauptsatz ohne diese Wörter, so ist ut durch so dass zu übersetzen. Der negative Folgesatz wird ebenso ausgedrückt wie die Substantivsätze einer aus dem Hauptsatze sich ergebenden Wirkung; ne, ut në stehen nur dann, wenn der Nebensatz eine Verhütung ausdrückt, so namentlich ea condicione, ne. S. §. 184. C. or. 40, 137 sic dicet orator, quem expetimus, ut verset saepe multis modis eandem et unam rem, saepe etiam extenuet aliquid, saepe ut irrideat, ut declinet a proposito deflectatque sententiam. Verr. 1. 4, 12 (Siciliam) iste (Verres) per triennium ita vastavit, vexavit ac perdidit, ut ea restitui in antiquum statum nullo modo possit. Nep. 23. 4, 3 (Hannibal) petens Etruriam adeo gravi morbo afficitur oculorum, ut postea nunquam dextro aeque bene usus sit. C. Tusc. 3. 29, 71 quis tam demens (est), ut sua voluntate maereat? Fin. 5. 1, 2 tanta vis admonitionis inest in locis, ut non sine causa ex his memoriae ducta sit disciplina. Q. fr. 1. 1. 13, 38 in eam rationem vitae nos fortuna deduxit, ut sempiternus sermo hominum de nobis futurus sit. Liv. 8. 14, 2 Lanuvinis civitas data (est) cum eo, ut aedes lucusque Sospitae Junonis communis Lanuvinis municipibus cum populo R. esset. §. 8. 36. 5, 3. (Aber 30. 10, 21 gaudium adfulserat cum eo, ut appareret haud procul exitio fuisse Romanam classem ist ein Substantivsatz: eine Freude war erschienen mit dem Offenbarsein, dass oder mit dem Umstande, dass es offenbar war, dass. Ebenso Cels. 3, 22 si nihil reliqua proficiunt, sanguis mittendus est, sed paulatim.. cum eo, ut cetera quoque eodem modo serventur [zugleich mit der Erhaltung]. 6, 2 si parum per haec proficitur, vehementioribus uti licet, cum eo, ut sciamus utique in recenti vitio id inutile esse [zugleich mit dem Wissen].) Cornif. ad Her. 4. 24. 34 eos videbar ea accepisse condicione, ut eos, quoad possem, incolumes patriae et parentibus conservarem. C. Att. 15. 1, 1 ea condicione nati sumus, ut nihil, quod homini accidere possit, recusare debeamus. Nep. 8. 3, 1 fecit pacem his condicionibus, ne qui afficerentur exsilio. C. Fat. 4. 8 in naturis hominum dissimilitudines sunt, ut alios dulcia, alios subamara delectent. Mil. 23, 61 magna vis est conscientiae et magna in utramque partem, ut neque timeant, qui nihil commiserint, et poenam semper ante oculos versari putent, qui peccarint. Liv. 5. 43, 3 (Romani) ex loco superiore strage ac ruina fudere Gallos, ut nunquam postea nec pars nec universi temptaverint tale pugnae genus.

Anmerk. 3. Über die Folgesätze mit quam ut und quam qui c. conj. nach einem Komparative s. d. Lehre von den Adjektiv sätzen §. 194. Über die Consecutio Temporum in den Konsekutivsätzen s. §. 181, 4, b), S. 779 ff.

Kühner, Ausführl, Grammatik der Latein. Sprache. II.

53

« ForrigeFortsæt »