Billeder på siden
PDF
ePub

standes nach seinem Wesen enthalten, der Indikativ gebraucht wird, indem die Nebensätze mehr für sich betrachtet und ohne Rücksicht auf ihr logisches Verhältniss zu dem Hauptsatze als einfache Aussage- oder Behauptungssätze durch den Indikativ ausgedrückt werden; bedient sich die Lateinische Sprache theils durchweg, theils in gewissen Fällen des Konjunktivs und zeigt dadurch, dass sie die innere Verbindung des Hauptsatzes mit dem Nebensatze, das logische Verhältniss, das zwischen dem Hauptsatze und dem Nebensatze stattfindet, auf das Schärfste berücksichtigt, einen ungemein feinen Sprachsinn. Das Nähere dieser der Lateinischen Sprache eigentümlichen Erscheinung werden wir bei den einzelnen Arten der Nebensätze sehen.

§. 183. I. Substantivsätze.

Die Substantivsätze entsprechen, wie wir §. 179, 5 u. 6 gesehen haben, Substantiven und sind daher fähig dieselben grammatischen Verhältnisse auszudrücken, welche durch die Kasus des Substantivs bezeichnet werden, indem sie entweder als Subjekt (Nominativ) auftreten oder die Stelle eines Kasus einnehmen; man vergleiche z. B. Bellum efficit, ut multi homines calamitatibus opprimantur mit: Bellum efficit multorum hominum calamitatem. Accuso te, quod segnis es mit: Accuso segnitiem tuam. Die Substantivsätze sind auf diese Weise. wie die Substantive gewissermassen einer Beugung oder Declination fähig. Die Beziehung, in welcher der Substantivsatz zum Hauptsatze steht, gewissermassen der Kasus des Substantivsatzes wird häufig durch ein im Hauptsatze stehendes substantivisches Demonstrativ im Nominative oder einem obliquen Kasus angezeigt, als: C. Leg. 1. 8, 25 ex quo efficitur illud, ut is agnoscat deum, qui, unde ortus sit, quasi recordetur ac noscat.

[ocr errors]

er

§. 184. Substantivsätze mit ut, ne, ut ne, ut non, c. conj. 1) Diese Substantivsätze bezeichnen entweder eine strebte Wirkung, ein Ziel, oder eine aus dem Hauptsatze hervorgehende Wirkung. In dem ersteren Falle wird, wenn der Substantivsatz negirt wird, die Negation ne, seltener ut ne gebraucht, und zwar nur nach Verben mit positiver Bedeutung, als: curo, ut ne id facias; nach Verben mit negativer Bedeutung steht nur ne, als: prohibeo, ne id fiat; daher sagt man cavere sich hüten, ne (nie ut ne), aber cavere = sorgen, ne und ut ne, id fiat, dafür sorgen, dass nicht, sowie cavere, ut id fiat, dafür sorgen, dass; wo sich ut non findet, gehört non einem einzelnen Worte an; ferner ne quis, dass Niemand, ne unquam, dass niemals, u. s. w. (§. 149, Anm. 4. S. 623) neve (neu), oder nicht, und nicht, ut ne

[ocr errors]

1) Vgl. Holtze II, p. 155 sqq. Draeger II, S. 229 ff.

[ocr errors]

neve, ut neve neve oder ne aut . . aut (C. 1. Man. 16, 47) oder ut ne aut . . aut, dass weder noch. 1) Statt neve, und dass nicht, steht bisweilen neque, wenn das Verhältniss des Satzes bereits durch ut oder durch ne oder den blossen Konjunktiv angedeutet ist. Vgl. §. 48, 3 u. 4, S. 145 f. — In dem letzteren Falle hingegen wird der negative Substantivsatz durch ut non (ut nullus, ut nemo, ut nihil, ut nunquam u. s. w., höchst selten durch ut ne ausgedrückt. Die Substantivsätze mit ut sind wohl zu unterscheiden von den Adverbialsätzen mit ut, welche entweder eine Absicht oder eine Folge bezeichnen; die ersteren drücken eine nothwendige Ergänzung des Hauptsatzes aus und erscheinen als Stellvertreter von Substantiven, entweder im Nominative als Subjekte oder im Akkusative als Objekte des Satzes; die beiden letzteren hingegen geben nur eine rebenumständliche Bestimmung an und sind als Stellvertreter eines Adverbs oder adverbialen Ausdrucks anzusehen. Statt ut wird quo gebraucht, wenn ein Komparativ darauf folgt, sehr häufig bei folgendem minus.

§. 185. a) Erstrebte Wirkung.

[ocr errors]

Eine erstrebte Wirkung, ein Ziel drückt der Substantivsatz aus:

a) nach den Verben des Machens, Bewirkens: facio, efficio, perficio, praesto (selt.), causâ est. Ter. Andr. 17 faciuntne intellegendo, ut nil intellegant? C. ND. 2. 15, 41 sol efficit, ut omnia floreant et in suo quaeque genere pubescant. Ter. Hec. 839 me fecisse arbitror, ne id merito mi eveniret. Andr. 699 si poterit fieri, ut ne pater per me stetisse credat, quominus haec fierent nuptiae, volo. C. Cluent. 6, 16 statuit nihil sibi .. gravius faciendum, quam ut illa matre ne uteretur. 60, 168 fecisti, ut ne cui innocenti maeror tuus calamitatem afferret. Verr. 5. 2, 5 M. Crassi virtute consilioque factum (est), ne fugitivi ad Messanam transire possent. Val. M. 8. 14, 3 quo effectum est, ut ne quis dubitaret. Sowie fieri mit ne verbunden werden kann, ebenso auch vereinzelt fore, futurum esse. Val. M. 6. 4, 3 rex affirmavit fore, ne amplius de se Ptolemaeus quereretur. 1. 1, 8 futurum . ., ne dinosceretur, utri rem divinam fieri oporteret; ferner bei Plautus 2) potin, ut und ne? potestne fieri, ut ne? Pers. 2. 1, 8 (175) potin, ut taceas? potin, ne moneas? So auch potin, ut ne Bacch. 751. Merc. 4. 4, 39; Truc. 5, 5. Pseud. 635 potis, ut alii ita arbitrentur et ego, ut ne credam tibi. C. Fam. 10. 12, 5 perfice, ut ne minus res publica tibi quam tu rei publicae debeas. C. Fam. 4. 13, 1 perfeceratque fortuna, ne quid tale scribere possem. Caes. B. C. 3. 37, 3 aegre retentis Domitianis militibus est factum, ne proelio contenderetur. Curt. 5. 5, 22 praestabo, ne quis statum suum vestro credat esse meliorem. Liv. 34. 39, 9 tunc vero unus, ne caperetur urbs, causa fuit. 3) 2. 60, 1 et natura Quintius erat lenior, et

=

1) S. Hand Tursell. IV, p. 30 sqq. [3) S. Kühnast liv. Syntax S. 231.]

[2) Vgl. Holtze II, p. 157.]

saevitia infelix collegae, quo is magis gauderet ingenio suo, effecerat. C. Fam. 1. 4, 2 nemo est, qui nesciat, quo minus discessio fieret, per adversarios suos esse factum (= dass nicht) vgl. §. 190;

=

b) nach den Verben des Sorgens: curo, cura (mihi) est, caveo (sorge), video, provideo, prospicio, consulo, consilium capio und den Redensarten: nihil antiquius habeo, quam, nihil potius est quam. Cato R. R. 5, 4 opus rusticum omne curet uti sciat facere. Pl. Amph. 487 ff. pater curabit, uno ut fetu. . fieret, | uno ut labore apsolvat aerumnas duas, et ne in suspitione ponatur stupri, | et clandestina ut celetur consuetio. C. Fam. 9. 24, 4 sic tibi persuade, me dies et noctes nihil aliud agere, nihil curare nisi, ut mei cives salvi liberique sint. Sen. ep. 41 ante senectutem curavi, ut bene viverem, in senectute, ut bene moriar. Pl. Aul. 2. 7, 2 quos pol ut ego hodie servem, cura maxima est. Ter. Hec. 595 haec mihi nunc curast maxuma, ut ne quoi mea | longinquitas aetatis obstet. Pl. Capt. 224 f. cauto opust, | ut sobrie hoc . . agatur. C. Pis. 12, 28 caverat sibi ille sororius adulter, ut . . omnium suorum scelerum socium te adjutoremque praeberet. Liv. 3. 10, 14 cavisse deos priore anno, ut tuto libertas defendi posset. 24. 2, 5 optimum visum est ad Hannibalem mitti legatos caverique ab eo, ut receptus Croto Bruttiorum esset (und dass von ihm verbürgt werde, dass). Cavere, ne (ut, ne) Vorsichtsmassregeln treffen, dass nicht, oder verhüten, dass; ebenso praecavere, ne. Pl. Asin. 373 cavebis, ne me attingas, si sapis. C. Off. 1. 39, 140 cavendum est, ne extra modum. sumptu et magnificentia prodeas. Lael. 26, 99 quod ut ne accidat cavendum est (ubi v. Lahmeyer). 21, 78 cautio atque provisio, ut ne nimis cito diligere incipiant. Q. fr. 1. 1. 13, 38 caveamus, ut ne quod in nobis insigne vitium fuisse dicatur. Liv. 34. 17, 8 id ut ne fiat, uno modo arbitror caveri posse. 34. 7, 14 cautum erat, quo ne plus auri et argenti facti, quo ne plus signati argenti et aeris domi haberemus. (Caveo c. inf. in der klass. Sprache nur vereinzelt: Sall. J. 64, 2 caveret id petere a populo R., quod illi jure negaretur; häufiger in der Dichtersprache, s. Freund Lex. I, S. 703.) Liv. 36. 17, 12 provisum atque praecautum est, ne quid adversus vos in pugna praeter hostis esset. Ter. Hec. 841 vide, ut mi haec certa et clara attuleris. C. Fam. 16. 1, 2 navem idoneam ut habeas, diligenter videbis. Pl. Pseud. 939 at ne titubes vide. C. Off. 1. 14, 42 videndum est primum, ne obsit benignitas. .; deinde, ne major benignitas sit quam facultates; tum, ut pro dignitate cuique tribuatur. 1. 40, 145 videndum est in vita, ne forte quid discrepet. Att. 14. 13, 3 videamus, ut, quicquid acciderit, fortiter et sapienter feramus. (Über vide, ne = siehe zu, ob nicht, vide, ne non = siehe zu, ob, videndum est, ne = man muss zusehen, ob nicht, s. §. 189, A. 1.) C. Att. 11. 3, 3 in primis id, quod scribis, omnibus rebus cura et provide, ne quid ei desit, de qua scis me miserrimum esse. Fam. 1. 2, 4 ut quam rectissime agatur, omni mea cura providebo. Catil. 2. 12, 26 mihi, ut urbi satis esset praesidii, consultum ac provisum est. Verr. 1. 58, 153 consulere vivi ac prospicere debemus, ut illorum (liberorum) solitudo et pueritia quam firmissimo praesidio munita sit. R. Am. 10, 28 consilium ceperunt, plenum sceleris et audaciae, ut nomen hujus de parricidio deferrent. pr. Tullio § 34. Att. 7, 10. Caes. B. G. 5. 7, 2 prospiciendum, ne quid sibi ac rei publicae nocere posset. Verr. 3. 7, 16 te memini censorias leges

tollere, ne pupillo tutores propinquique consulerent, quo minus fortunis omnibus everteretur. Cels. 3. 4 §. 31 (p. 80 ed. Daremb.) ne deficerent (vires), consulendum esse. C. Fam. 11. 5, 1 nec habui quicquam antiquius, quam ut Pansam statim convenirem. (Auch c. Infin., s. §. 124, a), S. 491 ob.) Rp. 6. 9, 9 quom in Africam venissem, nihil mihi fuit potius quam ut Masinissam convenirem regem.

Anmerk. Über das vorklass. ut c. conj., das von einem zu ergänzenden Verbum curandi abhängig ist, s. §. 47, Anm. S. 141.

c) Nach den Verben des Strebens, sich Bemühens, Erreichens, Erlangens, Durchsetzens: studeo (selt.), laboro, elaboro, do operam, id ago, tendo, contendo, intendo, nitor (selt.), ad-, co-, enitor, pugno (bemühe mich), tempto (selt.), con- und as-sequor, adipiscor (selt.), emo (erkaufe, erreiche, Justin. 23. 2, 8. Sil. 10, 287) und emercor (Tac. A. 13, 44), impetro, perpetro (bringe zu Stande), insto, vinco (selt.), e-, pervinco, teneo, obtineo, retineo, servo, maneo (vereinzelt), persto (poet.) c. inf. S. 492, c), persevero (vereinzelt), paro, (poet. vorklass.), experior. Cato R. R. 5, 7 sterquilinium magnum stude ut habeas. B. Alex. 1, 4 Caesar maxime studebat, ut partem oppidi a reliqua parte urbis excluderet. C. Quint. 21, 69 qui nunc, tu ut vincas, tanto opere laborant. Caes. B. G. 7. 31, 1 Vercingetorix animo laborabat, ut reliquas civitates adjungeret. C. Verr. 3. 57, 132 et sponsio illa ne fieret laborasti. C. de or. 2. 72, 295 non tam, ut prosim causis elaborare soleo, quam ut ne quid obsim. Pl. Cas. 16 verum ut cognoscant, dabimus operam sedulo. Lael. 21, 78 danda opera est, ne qua amicorum discidia fiant; sin tale aliquid evenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae videantur. de or. 2. 24, 102 equidem soleo dare operam, ut de sua quisque re me ipse doceat et ut ne quis alius adsit. Fam. 11. 23, 1 nos hic valemus recte et, quo melius valeamus, operam dabimus. Liv. 3. 15, 2 eo acrius contra tribuni tendebant, ut plebi suspectos eos criminando facerent. 4. 7, 8; 6. 34, 3; 28. 45, 13; 4. 8, 6 tribuni, ne in parvis quoque rebus incommode adversarentur, haud sane tetendere. C. Off. 3. 10, 42 qui stadium currit, eniti et contendere debet, ut vincat. Contendo bei gleichem Subjekte gewöhnlich mit dem Inf. (§. 124, a), S. 491), aber in der Bedeutung bestehe darauf, verlange dringend fast ohne Ausnahme mit ut, z. B. C. Quint. 24, 77 quom a me peteret et summe contenderet, ut suum propinquum defenderem. Caes. B. G. 7. 63, 5; jedoch Q. fr. 1. 1. 13, 38 neque ego nunc hoc contendo, quod . . in nostra aetate difficile est, mutare animum et, si quid est penitus insitum moribus, id subito evellere, was nach §. 123, c) zu erklären ist. Caes. B. G. 1. 31, 2 non minus se id contendere et laborare, ne ea, quae dixissent, enuntiarentur, quam uti ea, quae vellent, impetrarent. Quintil. 10. 1, 45 intendentibus, ut oratores fiant. Nep. 1. 4, 5 Miltiades maxime nitebatur, ut primo quoque tempore castra fierent. Sall. J. 13, 8 praemio inducti singulos ex senatu ambiundo nitebantur, ne gravius in eum consuleretur. Sall. J. 85, 6 mihi acrius adnitendum est, uti neque vos capiamini et illi frustra sint. Liv. u. Sp. — C. Fin. 5. 15, 42 conitunturque (infantes), sese ut erigant. Sall. J. 10, 8 enitimini, ne ego meliores liberos sumpsisse videar quam genuisse (strebt danach). Tac. A. 14, 28 ne graviore poena afficeretur,.. fratris opibus enisus (erreichen). C. Fam. 3. 10, 3 illud pugna et enitere, ne quid nobis temporis prorogetur. R. Am. 3, 8 si

hoc solum hoc tempore pugnatur, ut . . accedat. N. D. 1. 27, 75 illud video pugnare te, species ut quaedam sit deorum, quae nihil concreti habeat. (Pugno c. Inf. poet., s. d. Lex.) R. Am. 5, 13 quid aliud hoc judicio temptatur, nisi ut id fieri liceat? Rp. 2. 12, 23 quom . . senatus.. temptaret post Romuli excessum, ut ipse gereret sine rege rem publicam. Liv. 4. 49, 6. Suet. Caes. 11. C. N. D. 2. 60, 150 intellegitur omnia nos consecutos (esse), ut salvi esse possemus. Fam. 1. 2, 4 hoc videmur esse consecuti, ut ne quid agi cum populo possit. 1. 9, 26 consequi, ne. Quintil. 9. 2, 62. C. Fam. 1. 2, 4 hoc videmur esse consecuti, ut ne quid agi possit. R. Am. 34, 95 qua tu re nihil aliud assequeris, nisi ut . . audacia tua cognoscatur. Curt. 4. 14, 4 Macedonas virtute assecutos, ne quis toto orbe locus esset, qui tales viros ignoraret. Ebenso Justin. 2. 4, 27. C. Mil. 13, 34 vos adepti estis, ne quem civem metueretis. Att. 9. 2 A, 1 impetrabis a Caesare, ut tibi abesse liceat et esse otioso. Caes. B. G. 1. 9, 4 u. A. Pl. Bacch. 533 postremo impetravi, ut ne quid ei suscenseat. C. Verr. 1. 47, 123 impetrant, ut ne jurent. Petron. 52, 4 a te impetres, ne sis nugax. Tac. A. 12, 58 Nero perpetrat, ut Ilienses omni publico munere solverentur. 14, 11 quanto suo labore perpetratum, ne irrumperet curiam, ne gentibus externis responsa daret? (Sonst nirgends.) Ter. Andr. 661 nunquam destitit | instare, ut dicerem me ducturum patri. C. Att. 2. 1, 2 instabant, ut darem sibi, quod ornarent u. A. Pl. Cas. 2. 5, 33 uxor acriter tua instat, ne mihi detur. Hor. epod. 17, 27 negatum vincor ut credam. Tac. A. 14, 60 victis quibusdam, ut falsa adnuerent. Pl. Mil. 568 vincam animum meum, ne malitiose factum id abs te esse arbitrer (will mich überwinden nicht zu glauben, dass oder zu glauben, dass nicht), vgl. ib. V. 187. Liv. 2. 4, 3 evincuntque instando, ut litterae sibi ad Tarquinios darentur u. s. Suet. Tib. 37. Liv. 2. 40, 2 pervicere, ut et Veturia et Volumnia in castra hostium irent u. s. oft. Liv. 10. 24, 9 postquam ipsa virtus pervicerit, ne . inhonorata esset. [Vinco u. con-, vinco erweise m. acc. c. inf. Cic. vgl. Nachträge.] C. Tusc. 1. 42 100 (Socrates) suum illud, nihil ut affirmet, tenet ad extremum; nos autem teneamus, ut nihil censeamus esse malum, quod sit a natura datum omnibus (festhalten). 5. 11, 34 nos teneamus, ut sit idem (sapiens) beatissimus. Liv. 2. 42, 2 tenuere tamen patres, ut Fabius consul crearetur (setzten es durch). 23. 20, 9; 4. 30, 16 in eo quoque plebs superior fuit, quod tenuit, ne consules in proximum annum crearentur. 24. 19, 7 Marcellus tenuit, ne inrito incepto abiretur. Tenere, ne Liv. 3. 29, 8 u. sonst. (Aber C. Planc. 3, 8 tenere, ut dient ut bloss zur Erklärung des vorangehenden Satzes.) Liv. 2. 43, 11 obtinuere patres, ut in Fabia gente consulatus maneret. 35. 10, 9; 41. 6, 3 magnisque contentionibus obtinuit, ne (rogatio) perferretur. Suet. Claud. 41. Caes. 23 obtinuit, ne reus fieret. C. N. D. 1. 34, 95 clamare non desinitis retinendum hoc esse, deus ut beatus immortalisque sit. Corn. ad H. 1. 7, 11 in exordienda causa servandum est, ut lenis sit sermo, ut usitata verborum consuetudo. Liv. 39. 14, 10 triumviris capitalibus mandatum est, ut vigilias disponerent servarentque, ne qui nocturni coetus fierent utque ab incendiis caveretur. C. Att. 9. 18, 1 in eo mansimus, ne ad urbem (sc. iremus). Ov. tr. 5. 14, 19 quae ne quis possit temeraria dicere persta [scheint sonst nicht vorzukommen]. C. Att. 9. 19, 4 et ad urbem ut non accederem, perseveravi.

« ForrigeFortsæt »