Billeder på siden
PDF
ePub

in Hispaniam aversuri bellum fuerimus. 4. 38, 5 nec dubium erat, quin, si tam pauci simul obire omnia possent, terga daturi hostes fuerint. 24. 42, 3 haud dubium fuit, quin, nisi ea mora intervenisset, castra eo die Punica capi potuerint. 21. 34, 7 in eos versa peditum acies haud dubium fecit, quin, nisi firmata extrema agminis fuissent, ingens in eo saltu accipienda clades fuerit.

c) Indirekte Fragesätze. C. Mil. 12, 33 an vos soli ignoratis, quas ille leges fuerit impositurus nobis omnibus atque inusturus? Pis. 7, 14 ostendis, qualis tu, si ita forte accidisset, fueris illo tempore consul futurus. Vat. 7, 14 quaero, si augur factus esses, utrum decreturus fueris id, quod augures omnes usque a Romulo decreverunt, an auspicia fueris augur dissoluturus. Liv. 9. 33, 7 dic, quidnam facturus fueris, si eo tempore. . censor fuisses. Sen. ep. 32, 2 cogita, quantum additurus celeritati fueris, si a tergo hostis instaret. Tac. A. 16, 26 relinqueret incertum, quid, viso Thrasea reo, decreturi patres fuerint.1) — [Abweichend davon der Conjunct. Plusqu. Fut. periphr. recturus fuissem st. r. fuerim in den oben S. 771 angegebenen Bspp. Liv. 28. 24, 2 u. 10, 45, 3.]

§. 182. Gebrauch der Modusformen in den Nebensätzen.

1. Die Bedeutung der Modusformen in den Nebensätzen ist selbstverständlich ebendieselbe wie in den Hauptsätzen; aber nicht in jedem Nebensatze kann jeder Modus stehen. Daher werden wir später in der Lehre von den Nebensätzen bei jeder besonderen Art derselben den ihr eigentümlichen Gebrauch der Modusformen erörtern, damit man mit einem Blicke übersehen kann, welche Modusformen in den einzelnen Satzarten ihren Sitz haben, und auf welche Weise sie in denselben angewendet werden. Hier aber wollen wir nur die Erscheinungen im Gebrauche der Modi zusammenfassen, welche mehreren Arten der Nebensätze gemeinsam sind.

=

2. Der Indikativ steht in allen Nebensätzen, welche durch die unbestimmten Relativpronomen eingeleitet werden, also durch quisquis, quisque [altlat. b. Plaut. u. spätlat., quisquis s. Bd. I, S. 408, §. 143, 5 a. E. 2)] quicunque, qualiscunque, qualisqualis, quantuscunque, quantusquantus (vorklassisch, doch auch quantiquanti bei Cic., s. die Beispiele), quantuluscunque, quotcunque, quotquot, utercunque, auch uter (utercunque s. Bd. I, S. 411), ubicunque, quaque (sc. via), wo auch nur (vor- und nachklassisch), undecunque (Lucr. 6, 1016 und Spät.), quocunque, quoquo, quandocunque, quandoque (= quandocunque, aber seltener), quotienscunque, ubiubi (vorklassisch und Liv. 42. 57, 12 3)), utcunque, utut (vorklass., bei Cicero schwerlich ächt 4)) u. a. Die Deutsche Sprache gebraucht in solchen Sätzen gewöhnlich den Kon

[ocr errors]

1) Mehr Beispiele bei Neue Lat. Formenl. 2 II, S. 374 ff. 2) Wo man noch hinzufüge: Apul. Met. 7, 9 p. 463 quique eorum recte sapiunt (ubi v. Hildebr.) Aur. Vict. Caess. 33, 29. Prudent. Tepi OTE. 10. 14, 35. Vgl. Holtze I, p. 405. Draeger I, S. 84. - 3) Bei Cicero unächt. S. Kühner ad Tusc. 1. 29, 70.4) S. Orelli ad C. Att. 15, 25 u. 15. 26, 4.

junktiv oder das Hülfsverb mögen, die Lateinische hingegen den Indikativ, weil das Prädikat in Wirklichkeit besteht, und nur in Hinsicht des Gegenstandes, von dem dasselbe ausgesagt ist, Ungewissheit stattfindet, der Begriff der Ungewissheit oder Allgemeinheit aber durch das unbestimmte Pronomen bezeichnet wird. Enn. b. C. Balb. 22, 51 hostem qui feriet, mihi erit Karthaginiensis, | quisquis erit. Pl. Poen. 2, 37 quemquem visco offenderant, tam crebri ad terram decidebant quam pira. Men. 717 omnia mala ingerebat, quemquem aspexerat. Ter. Phorm. 904 quantaquanta haec mea paupertas est, tamen | adhuc curavi . ., ut mihi esset fides. Ad. 394. Pl. Poen. 904. Rud. 925 quicquid inest, grave quid inest. 944 jam, quisquis es, me odio enicas. 984 ubi demisi rete atque hamum, quicquid haesit extraho. Quisque Plaut. = quisquis. Pl. Mil. 460 quemque hic intus videro│.. eum ego optruncabo extempulo. 1) Ter. Eun. 295 ubiubi est, diu celari non potest. Pl. Bacch. 1201 utut est . . patiar. Ter. Heaut. 200 dicam, utut erat. Ad. 248 utut haec sunt acta. 2) Pl. epid. 1. 1, 47 utcunque in alto ventust, Epidice, exin velum vortitur. C. Att. 12. 23, 3 sed quantiquanti (sc. Drusi hortos emisti,) bene emitur, quod necesse est. Quintil. 9. 2, 6 ea res, utrocunque dicitur modo, etiam multiplex habet schema. C. Verr. 2. 61, 150 utrum tibi commodum est, elige. 3. 45, 106 utrum horum dixeris (fut. ex.), in eo culpa et crimen haerebit. [Cato 16, 58 id ipsum utrum libebit (vgl. Lahmeyer z. d. St.) Att. 1. 11, 1 ei molesta erunt, in utro culpa erit.] or. 17, 55 utcunque se affectum videri et animum audientis moveri volet (orator), ita certum vocis admovebit sonum. C. Tusc. 1. 27, 66 Quicquid est illud, quod sentit, quod sapit, quod vivit, quod viget, caeleste et divinum sit necesse est. 4. 17, 37 ergo is, quisquis est, qui moderatione et constantia quietus animo est sibique ipse placatus, is est sapiens. Fam. 1. 5 a, 2 Catoni, quoquo modo se res habet, profecto resistemus. (Liv. 27. 28, 2 bieten die cdd. quosquos proxumos nanctus est montis, in iis . . castra posuit; aber der Sinn verlangt quos.) C. Parad. 2, 18 quocunque adspexisti, tibi occurrunt injuriae. B. Alex. 22, 1 quandocunque fors obtulerat. Hor. ep. 1. 14, 17 me constare mihi scis et discedere tristem, | quandocunque trahunt invisa negotia Romam. S. 1. 9, 33 garrulus hunc quando consumet cunque. C. Rp. 6. 22, 24 quandoque ab eadem parte sol eodemque tempore iterum defecerit (Fut. ex.), tum . expletum annum habeto. Verg. A. 2, 49 quicquid id est, timeo Danaos et dona ferentes. Hor. C. 1. 9, 14 quem Fors dierum cunque dabit, | lucro appone.

[ocr errors]

tuae

Anmerk. 1. Der Konjunktiv nach den genannten Wörtern ist sehr selten, namentlich in der klassischen Sprache. Pl. Rud. 1140 quicquid insit, vera dicet (wegen des Metrums). Trin. 436 di duint | tibi quaequomque optes Attrakt. des Modus, s. Nr. 6, ebenso: Mil. 1038. Asin. 46. Ter. Andr. 736 tu, ut subservias orationi, utquomque (=uncunque) opus sit, verbis vide, ebenso Hec. 608. Pl. Aul. 2. 2, 21 qui sibi, quicquid tetigerint, tenent ist tetigerint Fut. ex. und tenent = tenent tenebuntque. C. parad. 5. 2, 39 quicquid denuntiatum sit, facit. (Aber hier ist mit Madvig ad Fin. 3. 17, 58 est zu lesen, da aus der Abkürzung st von den Abschreibern sehr häufig sit gemacht worden ist, z. B. de or. 3. 50, 192, wo auch: in quacunque sit parte_titubatum in den meisten cdd. statt der besseren Lesart est steht.) Über de or.

[ocr errors]

1) Mehr Beispiele aus Pl. u. Späteren s. Th. I, §. 143, 5 a. E. 2) Mehr Beispiele aus der vorklass. Zeit b. Holtze 1. d. I, p. 376 sqq. II, p. 117.

3. 16, 60 quam se cunque in partem dedisset s. Nr. 9. Leg. 2. 5, 13 neque lex (dici vere potest), cuicuimodi fuerit illa, etiam si perniciosum aliquid populus acceperit (Attrakt. des Modus). Stellen, wo sint, sim st. sunt, sum in den cdd. gelesen wird, können Nichts entscheiden. Aber unberührt bleibt der Konj. der II. Pers. Sing. = unserem man [§. 47, S. 140, b)], als: C. Off. 3. 13, 57 neque enim id est celare, quicquid reticeas.

Anmerk. 2. Die meisten der oben angeführten Relativpronomen werden auch nach weggelassenem est oder fieri potest als Pronomina indefinita gebraucht; bei den adjektivischen Relativen geschieht diess vermittelst einer Attraktion, so dass sie die Bedeutung von jeder in Verbindung mit einem Substantive in einem obliquen Kasus zu haben scheinen, als: Quae sanari poterunt, quacunque ratione sanabo, C. Cat. 2. 5, 11 (entstanden aus ratione, quaecunque erit). So: quocunque modo, quoquo modo auf jede Weise. Liv. 41. 8, 10 liberos suos quibusquibus Romanis in eam condicionem, ut manumitterentur, mancipio dabant (d. i. Romanis, quiqui erant). So lässt sich auch quisquis erklären, wenn es nach Relativen an der Stelle von quisque zu stehen scheint. C. Fam. 6. 1, 1 quocunque in loco quisquis est, idem est ei sensus ex interitu rerum suarum (d. i. quocunque in loco quis, quisquis est, est, idem ctt.). Tusc. 5. 34, 98 (bestiae,) ut quicquid objectum est, quod modo a natura non sit alienum, eo contentae non quaerunt amplius (d. i. ut [aliquid] objectum est, quicquid est. 4. 19, 44. Verr. 4. 13, 31 ita odorabantur omnia et pervestigabant, ut, ubi quicquid esset, aliqua ratione invenirent (d. i. ubi aliquid esset, quicquid esset; hier liest aber Jordan m. R. u. G. quicque [quidque]). Fin. 5. 9, 24 quom processit paulum et, quatenus quicquid se attingat ad seque pertineat, perspicere coepit. Cluent. 19, 59 ut quicquid ego apprehenderam, statim accusator extorquebat e manibus. ND. 2. 22, 58 ut ceterae naturae suis seminibus quaequae gignuntur (d. i. quaeque sunt). 1) So wird auch uter als Pron. indefinitum gebraucht. [Vgl. §. 182, 2 u. Bd. I, S. 411.] C. Sest. 42, 92 honorum utro uti nolumus, altero est utendum. Lucr. 4. 1217 (1209 B.) et neque utrum superavit eorum nec superatumst u. s. oft. 2) Ebenso verhält es sich mit den adverbialen Relativen. Hor. S. 1. 9, 33 garrulus hunc quando consumet cunque (irgend einmal, aliquando, quandocunque erit). [Uber Carm. 1. 32, 15 mihi cunque salve | rite vocanti vgl. Bd. I, S. 405, 1.] Ov. M. 6, 544 si non perierunt omnia mecum, | quandocunque mihi poenas dabis. C. Fam. 6. 19, 2 ego me Asturae diutius arbitror commoraturum, quoad ille quandoque veniat. Ov. Am. 3. 10, 5 te, dea, munificam gentes ubicunque loquuntur (überall, wo immer es sein mag).

=

3. Der Konjunktiv muss in den Nebensätzen, welche an und für sich durch den Indikativ ausgedrückt werden, stehen, wenn der Gedanke als Ansicht des Redenden oder eines Anderen bezeichnet werden soll (Oratio obliqua). C. Tusc. 1. 4, 7 hanc perfectam philosophiam semper judicavi, quae de maximis quaestionibus copiose posset ornateque dicere (als Ansicht des Redenden). 5. 36, 105 Aristides nonne ob eam causam expulsus est patria, quod praeter modum justus esset? (als Ansicht seiner Mitbürger.) Off. 2. 15, 53 Alexandrum filium Philippus accusat, quod largitione benevolentiam Macedonum consectetur (als Ansicht des Philippus).

4. Daher steht der Konjunktiv in allen Nebensätzen, welche in einem genauen und inneren Zusammenhange mit einem durch den Konjunktiv oder durch den Accusativus cum Infinitivo oder durch den blossen Infinitiv ausgedrückten Gedanken stehen. 3) C. Tusc. 2. 4. 12 ut, si absurde canat is,

1) S. Stürenburg ad C. Arch. p. 102. Kühner ad Tusc. 5. 34, 98 p. 501 ed. 5. 2) S. Neue Formenl. 2 II, S. 251 f. 3) Viele Stellen aus vorklassischen Schriftstellern s. b. Holtze 1. d. p. 191 sqq. Kühner, Ausführl. Grammatik der Latein. Sprache. II. 51

qui se haberi velit musicum, hoc turpior sit, quod in eo ipso peccet, cujus profitetur [profiteatur Wesenb.] scientiam; sic philosophus in vitae ratione peccans hoc turpior est, quod in officio, cujus magister esse vult, labitur. or. 44, 151 mos est Athenis laudari in contione eos, qui sint in proelio interfecti. Fin. 1. 19, 62 sapiens non dubitat, si ita melius sit, migrare de vita. Q. fr. 1. 1. 8, 24 est autem non modo ejus, qui sociis et civibus, sed etiam ejus, qui servis, qui mutis pecudibus praesit, commodis útilitatique servire.

5. Ja selbst solche Verben, von welchen der Acc. c. Inf. abhängig ist, als: puto, existimo, dico u. s. w., werden in der klassischen Sprache, und zwar häufig bei Cicero, auch ziemlich oft bei Cäsar, bei Sallust nur vereinzelt, in den Nebensätzen, besonders in denen mit quod, weil, in den Konjunktiv gesetzt, obwol nicht das Glauben oder Sagen, sondern das, was man glaubt oder sagt, als fremde Ansicht bezeichnet werden soll. C. Ph. 2. 4, 7 litteras, quas me sibi misisse diceret, recitavit (= quas, uti dixit, ego sibi misissem). 2. 24, 60 tanta est caritas patriae, ut vestris etiam legionibus sanctus essem, quod eam a me servatam esse meminissent (= quod ea a me servata esset, uti meminerunt). Verr. 5. 7, 17 Verres nominat servum, quem magistrum pecoris esse diceret (= qui magister p. esset, uti dixit). Cat. m. 2, 4 saepe numero admirari soleo . . vel maxime, quod nunquam tibi senectutem gravem esse senserim (= quod, uti sensi, n. t. senectus gravis est). Fin. 1. 7, 24 Macedonum legatis accusantibus, quod pecunias praetorem in provincia cepisse arguerent (= quod, ut arguebant, p. praetor cepisset oder ceperat). Lig. 8, 25 quae est ergo haec apud Caesarem querela, quom eum accusetis, a quo queramini vos prohibitos esse contra Caesarem gerere bellum? (= a quo vos prohibiti. . estis, uti querimini). Off. 1. 13, 40 quom Hannibalis permissu exisset de castris, rediit paulo post, quod se oblitum nescio quid diceret (= quod . . oblitus esset, uti dixit). 3. 31, 112, ubi v. Beier p. 397. Caes. B. G. 1. 23, 3 Helvetii seu quod.. Romanos discedere a se existimarent, sive eo, quod re frumentaria intercludi posse confiderent,. . nostros lacessere coeperunt. 1. 27, 4. 5. 6, 3 ille omnibus precibus petere contendit, ut in Gallia relinqueretur, partim quod insuetus navigandi mare timeret, partim quod religionibus impediri sese diceret. B. C. 2. 30, 2. Sall. C. 49, 4 ementiundo, quae se ex .. Allobrogibus audisse dicerent, magnam illi invidiam conflaverant (= quae, uti dicebant, audissent), ubi v. Kritz.

[ocr errors]
[ocr errors]

6. Sehr häufig findet im Lateinischen wie im Griechischen eine Attraktion oder Assimilation des Modus oder auch des Tempus statt, indem ein Nebensatz, der, an und für sich genommen, entweder im Indikative des Präsens oder wegen der Konstruktion des Satzes im Konjunktive des Präsens stehen müsste, durch den Konjunktiv des Imperfekts ausgedrückt wird, weil er mit einem konjunktivischen Satze in enger Verbindung steht oder ein Zwischenglied

1) S. Kühner a. a. O. Th. II, §. 399, 6.

[ocr errors]

eines konjunktivischen Satzes bildet und daher auch den Charakter desselben annimmt. 1) Diese Konstruktion geht aus dem Streben nach Ebenmässigkeit und Gleichförmigkeit der mit einander verbundenen Sätze (concinnitas verborum oder sententiarum, vgl. C. or. 40, 149 ff.) hervor. Unter allen Lateinischen Schriftstellern hat kein einziger von derselben einen so ausgedehnten Gebrauch gemacht wie Cicero. Vgl. §. 181, 6 und 8.

7. Am Häufigsten findet diese Konstruktion statt, wenn der Nebensatz in Verbindung mit einem eine Nicht wirklichkeit ausdrückenden, durch den Konjunktiv des Imperfekts oder Plusquamperfekts bezeichneten bedingenden oder bedingten Satze (§. 215) in Verbindung steht. Diess geschieht:

a) wenn ein abhängiger Fragesatz im Konjunktive des Imperfekts folgt. C. Tusc. 1. 21, 47 quamvis copiose (= vel copiosissime) haec diceremus, si res postularet, quam multa . . spectacula animus in locis caelestibus esset habiturus (st. sit habiturus). Fam. 6. 6, 12 disputarem, quanto solacio tibi. . litterae esse deberent (st. debeant). 13 exponerem etiam, quemadmodum hic. . viveremus (st. vivamus). Att. 11. 24, 5 vellem scriberes, cur ita putares (st. putes). (Ohne Attraktion Sen. 75, 1 si fieri posset, quid sentiam, ostendere quam loqui mallem.) Oder wenn der Nebensatz von einem bedingenden Satze im Konj. des Imperfekts abhängt. Tusc. 3. 19, 46 conveniret mihi cum Epicuro, si, quid esset bonum, conveniret (st. sit). de or. 1. 42, 190 hisce ego rebus exempla adjungerem, nisi, apud quos haec haberetur oratio, cernerem. Sen. ep. 42, 2 si sciret, quid esset vir bonus, nondum se esse crederet;

b) in Relativsätzen. C. Tusc. 1. 5, 9 si solos eos diceres miseros, quibus moriendum esset, neminem tu quidem eorum, qui viverent, exciperes (st. est u. vivunt). 3. 16, 35 diceres aliquid magno philosopho dignum, si ea bona esse sentires, quae essent homine dignissima (statt sunt). 5. 9, 27 praeclare, si Stoicus Zeno (id) diceret, qui, nisi quod turpe esset, nihil malum duceret. Fin. 2. 35, 119 cogerem (te), ut responderes, nisi vererer, ne Herculem ipsum ea, quae pro salute gentium gessisset, voluptatis causa gessisse diceres. Off. 2. 14, 51. Fin. 1. 5, 9. Fam. 4. 7, 5 hi autem qui essent, auderem scribere, nisi te intellegere confiderem. Br. 2, 6 si viveret Q. Hortensius, cetera fortasse desideraret. .; hunc . . sustineret dolorem, quom forum populi R., quod fuisset quasi theatrum illius ingenii, voce erudita spoliatum videret (st. fuerat). Caes. B. G. 5. 39, 2 huic accidit, ut nonnulli milites, qui lignationis . . causa in silvas discessissent, repentino equitum adventu interciperentur. Liv. 26. 49, 14 meae populique R. disciplinae causa facerem, ne quid, quod sanctum usquam esset, apud nos violaretur (st. est);

c) in Sätzen mit temporalem und causalem quom, kausalem quod, konsekutivem ut. C. Verr. 2. 6, 18 quis dubitare posset, quom istius in quaestura fugam et furtum recognosceret, quom in legatione oppidorum spoliationes cogitaret, quom videret in foro latrocinia praeturae, qualis

1) S. Fr. Peters De attractione quadam temporum ac modorum linguae Latinae Progr. Deutsch-Crone 1861. A. Draeger a. a. O. S. 290 ff. Kühner ad Cic. Tusc. 1. 1, 1; 1. 5, 9; 1. 16, 37; 2. 4, 12; 5. 12, 35.

« ForrigeFortsæt »