Billeder på siden
PDF
ePub

norum fugam ac vastitatem late fecerunt. (Doch hier neigt inde mehr zu dem temporellen Gebrauche: inde jam, von dem Augenblicke an.)

i) proin, daher, eine Zusammensetzung von dem adverbialen pro, im Verhältniss, und der Lokativform -im von dem Pronominalst. i-, poet., und proinde 1), eine Zusammensetzung von proin und dem Suff. -de, d. i. die, s. h). Diese Adverbien werden aber nur gebraucht bei Befehlen und Aufforderungen, also bei dem Imperative und imperativischen Konjunktive. [Vgl. S. 154 h).] a) Naev. bei Fest. p. 298 a, 29 proinde aperte dice. Pl. Mil. 780 set ego ita esse, ut dicis, teneo pulcre; proin, Palaestrio, quam potest, tam verba confer maxume ad compendium. Ter. Andr. 409 proin tu fac, apud te ut sies. C. Fam. 12. 6, 2 proinde fac animum habeas. Caes. B. G. 7. 50, 6 proinde abite. Liv. 5. 9, 6 proinde . . desinite. 3) Pl. Asin. 644 proinde istut facasi · ipse, quod faciamus nobis suades. Caes. B. G. 5. 34, 2 duces pronuntiare jusserunt, ne quis ab loco discederet; illorum esse praedam . .; proinde omnia in victoria posita existimarent. 7. 66, 4 Vercingetorix . . venisse tempus victoriae demonstrat; fugere.. Romanos Galliaque excedere; . . proinde . . adorirentur. C. Verr. 5. 71, 183 proinde, si qui sunt, qui in hoc reo aut potentes aut audaces aut artifices ad corrumpendum judicium velint esse, ita sint parati, ut, disceptante populo R. mecum sibi rem videant futuram. [Einmal mit dem Fut., in dem aber ein Befehl liegt: Liv. 3. 48, 3 proinde quiesse erit melius, inquit.] Mit dem Infinitive: Liv. 2. 15, 4 proinde, si salvam esse vellet Romam, ut patiatur liberam esse, orare (statt pateretur ohne ut und orare). 3. 57, 5 proinde ut ille iterum ac saepius provocet, sic se iterum ac saepius judicem illi ferre, ni vindicias ab libertate in servitutem dederit. (Hier bezieht sich proinde auf den Vergleichungsatz: daher möchte jener provociren, er aber u. s. w.) [Vgl. Weissenb.]

§. 177. Bemerkungen über die asyndetische Verbindung der Sätze. 2)

1. In gewissen Fällen werden die beigeordneten Sätze asyndetisch (àcuvòétws), d. h. ohne Konjunktionen, verbunden. Das natürlichste und sich von selbst ergebende Asyndeton ist dasjenige, welches in der lebhaften, affektvollen und leidenschaftlichen Rede vorkommt. Das aufgeregte Gemüth fasst nur die Sachen selbst auf, wirft daher Alles weg, was nicht dazu gehört. Daher finden wir das Asyndeton häufig bei Rednern, wenn ihr Vortrag den Charakter der Leidenschaft annimmt, und bei den Historikern in Beschreibungen und Schilderungen, wenn sie die einzelnen nach einander folgenden Gedanken in rascher und ungehinderter Folge vor der Seele des Hörers oder Lesers vorüberführen wollen, so dass sie gleichsam mit Einem Blicke überschaut werden. Man kann daher diese Asyndeta die rhetorischen nennen. C. Cat. 1. 9, 23 egredere cum importuna sceleratorum manu, confer te ad Mallium, concita perditos cives, secerne te a bonis, infer patriae bellum, exsulta

1) Vgl. Hand Tursell. IV, p. 455 sq. Stilistik §. 164 ff. Synt. S. 284 ff.

2) Vgl. Nägelsbach Lat. Draeger II, S. 168 ff.; über Livius Kühnast Liv.

?

[ocr errors]

impio latrocinio. 2. 1, 1 abiit, excessit, evasit, erupit. Tusc. 5. 21, 62 aderant unguenta, coronae; incendebantur odores; mensae conquisitissimis epulis exstruebantur. Fortunatas sibi Damocles videbatur. Caes. B. G. 5. 40, 1 ff. mittuntur ad Caesarem confestim ab Cicerone litterae .; obsessis omnibus viis missi intercipiuntur; noctu . . turres excitantur incredibili celeritate; quae deesse operi videbantur, perficiuntur; hostes. . castra oppugnant, fossum complent; eadem ratione, qua pridie, ab nostris resistitur; hoc idem reliquis deinceps fit diebus; nulla pars nocturni temporis ad laborem intermittitur u. s. w. B. C. 1. 51, 1 ff. 2. 34, 1 ff. Sall. C. 60, 4 interea Catilina cum expeditis in prima acie versari, laborantibus succurrere, integros pro sauciis arcessere, omnia providere, multum ipse pugnare, saepe hostem ferire. Auch werden zuweilen mehrere nach einander folgende Handlungen auf höchst energische Weise durch die asyndetische Zusammenstellung derselben so dargestellt, als ob sie alle in dieselbe Zeit zusammenfielen. C. Fin. 5. 28, 84 proclivi currit oratio, venit ad extremum, haeret in salebra. Suet. Jul. 37 Pontico triumpho inter pompae fercula trium verborum praetulit titulum: veni vidi vici, non acta belli significantem, sicut ceteris, sed celeriter confecti notam.

2. Hierher gehört auch der Fall, wenn in der lebhaften Rede das Wort, welches den verbundenen Satzgliedern oder Sätzen gemeinschaftlich ist, wiederholt (Anaphora) und dadurch die Konjunktion vertreten wird. C. Arch. 6, 14 sed pleni omnes sunt libri, plenae sapientium voces, plena exemplorum vetustas. C. Fam. 9. 14, 4 nihil est, mihi crede, virtute formosius, nihil pulchrius, nihil amabilius. Planc. 23, 81 quis est nostrum liberaliter educatus, cui non educatores, cui non magistri sui atque doctores, cui non locus ipse mutus ille, ubi altus aut doctus est, cum grata recordatione in mente versetur? Sall. C. 52, 32 si pudicitiae, si famae suae, si dis aut hominibus unquam pepercit. Liv. 25. 6, 22 vis tu mari, vis terra, vis acie, vis urbis oppugnandis experiri virtutem?

3. Zu den rhetorischen Asyndetis gehört auch der Fall, dass oft in Einem Fragsatze zwei Fragen ohne Bindewort mit einander verschlungen werden. C. Fam. 11. 24, 1 quam multa quam paucis! (sc. scripsisti.) C. Mil. 9, 23 ut nihil jam quaerere debeatis, nisi uter utri insidias fecerit u. ebenso 12, 31. Catil. 4. 9, 19 cogitate, quantis laboribus fundatum imperium una nox quam paene delerit (mit wie grossen Anstrengungen das Reich gegründet sei, und wie es Eine Nacht beinahe vernichtet hätte). R. Com. 7, 21 considera, quis quem fraudasse dicatur. Or. 58, 196 quos autem numeros cum quibus tanquam purpuram misceri oporteat, nunc dicendum est. Br. 41, 152 habere regulam, qua vera et falsa judicarentur, et quae quibus positis essent quaeque non essent consequentia (Nägelsb.: „und welche Folgerungen aus gewissen Prämissen gezogen werden könnten und welche nicht"). Off. 2. 19, 67 videmus, quibus exstinctis oratoribus quam in paucis spes, quanto in paucioribus facultas, quam in multis sit audacia (N.: „wir sehen, welche Verluste die Beredsamkeit erlitten hat und wie wenig Redner dieselbe zu ersetzen versprechen"). Liv. 30. 42, 18 commemorantium, ex quantis opibus quo reccidissent Carthaginiensium res.

V

4. Die übrigen Asyndeta, die wir im Gegensatze zu den rhetorischen die grammatischen nennen können, wollen wir nach den weggelassenen Konjunktionen anführen, wobei wir jedoch bemerken, dass es oft schwer ist mit Bestimmtheit zu entscheiden, ob ein rhetorisches oder ein grammatisches Asyndeton anzunehmen sei.

I. Die kopulativen Konjunktionen werden weggelassen: a) Wenn zwei Wörter oder Sätze angereiht werden, so wird bei dem zweiten die Konjunktion weggelassen, wenn die Rede mit Affekt ausgesprochen werden soll, namentlich bei Steigerungen. Dadurch, dass die Rede rasch und wider Erwarten abgebrochen wird, wird das zweigliederige Asyndeton sehr wirksam, während in dem drei- und mehrgliederigen ein natürlicher und befriedigender Schluss liegt. C. Tusc. 1. 47, 113 corpora oleo perunxerunt, ad jugum accesserunt. Fin. 2. 19, 60 quid? Fortes viri voluptatumne calculis subductis proelium ineunt, sanguinem pro patria profundunt, an quodam animi ardore atque impetu concitati? Verr. 1. 48, 125 aderant amici, propinqui. Sall. C. 11, 3 avaritia semper infinita, insatiabilis est. Lig. 5, 13 quod nos domi petimus precibus lacrimis strati ad pedes. Liv. 22. 61, 3 cum magnis fletibus, questibus legatos ad portam prosecuti sunt.

b) Bei der Aufzählung von drei oder mehreren Wörtern oder Sätzen werden in der Regel die einzelnen entweder durch et verbunden, als: honeste et sapienter et juste, oder bei allen et weggelassen, besonders bei Steigerungen. Nägelsbach 1) nennt ein solches Asyndeton Asyndeton enumerativum. Bisweilen sind die Asyndeta paarweise zu verbinden. C. Fin. 1. 13, 44 ex cupiditatibus odia, discidia, discordiae, seditiones, bella nascuntur. 3. 19, 63 natura sumus apti ad coetus, concilia, civitates. C. Fam. 10. 1, 3 omne nostrum consilium studium, officium operam, laborem diligentiam. 15. 4, 10 aggere, vineis, turribus oppugnavi (sc. oppidum). Ib. §. 12 in omnibus orationibus, sententiis dicendis, causis agendis, omnibus scriptis, Graecis Latinis, omni denique varietate litterarum mearum. Flacc. 6, 14 gratiam auctoritatem, copias opes. Sall. C. 43, 4 natura ferox, vehemens, manu promptus erat. Liv. 1. 59, 1 ferro igni, quacunque dehinc vi. 5. 10, 9 confecta labore, vulneribus, postremo aetate corpora. 5. 20, 5 largitionem novam, prodigam, inaequalem, inconsultam arguens. Vell. 2. 73, 1 hic adulescens erat studiis rudis, sermone barbarus, impetu strenuus, manu promptus, cogitatione celer, fide patri dissimillimus, libertorum suorum libertus servorumque servus, speciosis invidens, ut pareret humillimis. C. de or. 1. 11, 48 oratoris nihil vis esse nisi composite, ornate, copiose eloqui. Fin. 2. 8, 25 male prave, nequiter turpiter cenabat. 2. 29, 95 viri non esse debilitari dolore, frangi, succumbere. Oft bei dem Imperative. Pl. Trin. 289 cetera rape, trahe, tene, fuge, late. C. Att. 16. C. 16, 12 enitere, elabora vel potius eblandire, effice, ut Plancus sit melior opera tua. Divin. 2. 3, 9 at eas quidem (sc. res, quae sensibus percipiuntur,) cernimus, audimus, gustamus, olfacimus, tangimus. Quinct. 6. 23, 24 deinde Romae dies XXX fere Quinctius

1) Stilistik §. 200.

commoratur, cum ceteris quae habebat vadimonia differt, ut expeditus in Galliam proficisci posset; proficiscitur, Roma egreditur ante diem IV. Kal. Febr.

Anmerk. Über die Beispiele, in denen das letzte Glied durch ein Bindewort angereiht wird, s. §. 156, 2. Zuweilen findet ein Wechsel der asyndetischen Zusammenstellung und der syndetischen mit et, que, atque statt. C. Lael. 22, 84 honestas gloria, tranquillitas animi atque jucunditas (die beiden ersten Glieder sind paarweise zu nehmen). Sall. C. 6, 1 sine legibus sine imperio, liberum atque solutum. J. 51, 1 arma tela, equi viri, hostes atque cives. Liv. 9. 14, 11 caedunt pariter resistentes fusosque, inermes atque armatos, servos liberos, puberes impubes, homines jumentaque.

c) Bei der Verbindung von Gegensätzen, welche als gleichmässig und ohne Unterschied stattfindend dargestellt werden sollen, werden die Konjunktionen weggelassen, so dass die Gegensätze zum einem Paare oder überhaupt zu einem Ganzen verbunden werden. Cato R. R. 21, 2 dextra sinistra. C. Tusc. 1. 26, 64 ut omnia, supera infera, prima ultima media videremus (im letzten Gliede 3), wie Fam. 5. 8, 5 de omnibus, minimis maximis mediocribus rebus. 5. 26, 73 honesta turpia. Ebenso im Griech., als: Pl. Prot.319, d πλούσιος πένης, γενναῖος ἀγεννής. 1) Or. 22, 73 dictis factis, minimis maximis. 5. 39, 114 Democritus luminibus amissis, alba scilicet discernere et atra non poterati; at vero bona mala, aequa iniqua, honesta turpia, utilia inutilia, magna parva poterat. Off. 1. 7, 22 dando accipiendo. 2. 18, 64 vendundo emundo, conducendo locando 3. 17, 70 rebus emptis venditis, conductis locatis. N. D. 2. 58, 145 iratum propitium, laetantem dolentem, fortem ignavum, audacem timidumque cognoscunt. 146 canorum fuscum, leve asperum, grave acutum, flexibile durum. Parad. 6. 2, 46 forum domum, vocem silentium. Tusc. 2. 2, 5 oratorum quidem laus ita, ducta ab humili, venit ad summum, ut jam

senescat brevique tempore ad nihilum ventura videatur, philosophia nascatur Latinis quidem litteris ex his temporibus. Tac. H. 1, 10, luxuria industria, comitate adrogantia. 2, 80 animo spes timor, ratio casus obversantur. Ter. Eun. 278 ne sursum deorsum cursites. C. Ac. 2. 40, 125 supra infra, ante post. N. D. 2. 33, 84 sursus deorsus, ultro citro commeantibus. Fam. 8. 1, 4 haec palam secreto narrantur. Hor C. 2. 3, 26 serius ocius. Nach klass. der Gegensatz aktiver und passiver Verbalformen. Tac. A. 6, 35 cum pellerent pellerentur. Plin. pan. 21, 4 agnoscis agnosceris.

[ocr errors]

d) In gewissen feststehenden Wortverbindungen, z. B. bei der offiziellen Weise das Jahr durch Angabe der Consuln mit ihren Vornamen zu bestimmen, als: Caes. B. G. 1. 6, 4 is dies erat a. d. V. Kal. Apr. L. Pisone A. Gabinio consulibus. 1. 35, 4 u. s. w. (selt. mit et, wie Caes. B. G. 1. 2, 1 M. Messala et M. Pisone consulibus. C. Br. 18, 72. Sall. C. 17, 1. 38, 1; ohne die Vornamen steht et, que, wie C. ND. 2. 5, 14. Cat. m. 4, 10; 5, 14: 14, 50 [vgl. Lahmeyer z. d. St.]); auch in anderen Kasus, als: C. Fam. 8. 8, 5 L. Paullus C. Marcellus COSS., quom magistratum inissent; auch bei anderen Beamten, als: ibid. §. 7 huic S. C. intercessit Caelius C. Pansa, tribuni pl. §. 8. Liv. 31. 4, 4 praetores exinde facti Q. Minucius Rufus, L. Furius Purpurio, Q. Fulvius Gillo, C. Sergius Plautus. (Aber mit et ib. §. 5 ab aedilibus curulibus L. Valerio Flacco et

1) S. Kühner Ausf. Gramm. der Griech. Spr. 2 II, §. 546, 5, d).

Б

T. Quinctio Flaminino. §. 7 ab aedilibus plebi L. Apustio Fullone et Q. Minucio Rufo, ferner patres conscripti st. patres et conscripti, Väter und Ausgewählte (Liv. 2. 1, 11 traditum inde [post reges exactos] fertur, ut in senatum vocarentur, qui patres quique conscripti essent; conscriptos videlicet in novum senatum appellabant lectos, ubi v. Weissenb.; besonders in altertümlichen Ausdrücken und Formeln, wie Liv. 1. 46, 1 Servius ausus est ferre ad populum, vellent juberentne se regnare. 21. 17, 4 latum inde ad populum, vellent juberent populo Carthaginiensi bellum indici. 22. 10, 2 rogatus in haec verba populus: velitis jubeatisne haec sic fieri. 38. 54, 3 fuit rogatio talis: velitis jubeatis, Quirites, ctt., vgl. Gell. 5. 19, 9. (Aber mit que Liv. 26. 33, 14 de iis rebus quid fieri velitis, vos rogo, Quirites. Plebis (= plebs) sic jussit: quod senatus juratus, maxima pars, censeat, qui adsint, id volumus jubemusque.); ferner: Juppiter Optimus Maximus; in Gebeten: Liv. 1. 16, 3 pacem precibus exposcunt, uti volens propitius suam semper sospitet progeniem und sonst (selt. mit que 22. 37, 12 volentem propitiamque. 29. 14, 13. 39. 16, 11). Liv. 8. 25, 10 et, quod bonum, faustum, felix Palaepolitanis populoque R. esset, tradere se ait moenia statuisse. (Aber 10. 8, 12 quod bonum, faustum felixque sit vobis. C. Divin. 1. 45, 21 quod bonum, faustum, felix fortunatumque esset, praefabantur.) Liv. 1. 32, 11 rex his ferme verbis patres consulebat: quarum rerum, litium, causarum condixit pater patratus populi R. Quiritium patri patrato Priscorum Latinorum hominibusque Priscis Latinis, quas res nec dederunt nec solverunt nec fecerunt, quas res dari, solvi, fieri oportuit, dic. §. 13 (Fetialformel) quod fecerunt, deliquerunt, quod populus R. Quiritium bellum cum Priscis Latinis jussit esse, senatusque populi R. Quiritium censuit, consensit, conscivit, ut bellum cum Priscis Latinis fieret. C. Att. 16. 16 B, 8 (consulibus) et lege et senatus consulto permissum erat, ut de Caesaris actis cognoscerent, statuerent, judicarent. Ib. 16 C, 11 quae lex earum rerum, quas Caesar statuisset, decrevisset, egisset, consulibus cognitionem dedit. Fam. 8. 8, 6 senatum existimare neminem eorum, qui potestatem habent intercedendi impediendi, moram afferre oportere. Top. 17, 66 in arbitrio rei uxoriae, in quo est: quod aequius melius, parati esse debent. Rosc. Com. 8, 11 (mit d. Var. aequius et m.). Off. 3. 15, 61. Att. 7. 7, 4 tranquillissimus animus meus totum istuc aequi boni facit (nimmt nicht übel auf, lässt sich gefallen). (Aber. Ter. Heaut. 788 istuc . . | aequi bonique facio. Liv. 34. 22, 13. Ph. 2. 37, 94 a quo vivo nec praesens nec absens quicquam aequi boni impetravit ctt. Liv. 42. 26, 5 ut ex instituto loca lautia acciperent (Wohnung und Bewirtung, s. Weissenb.) 44. 16, 7; 45. 20, 6; 30. 17, 14 aedes liberae, loca, lautia legatis decreta). 35. 23, 11. Apul. Met. 3, 26 p. 224 hospitium ac loca lautia mihi praebiturum. 9, 11 princ. novus dominus loca lautia praebuit. (Aber Liv. 28. 39, 19 locus inde lautiaque legatis praeberi.) C. or. partit. 37, 130 privatum: tabulae, pactum conventum, stipulatio (Vertrag und Übereinkunft). de or. 2 24, 100 tabulae, testimonia, pacta conventa, stipulationes ctt. (Aber mit et, que: Caec. 18, 51. Att. 6. 3, 1. Paul. sent. 1, 1. Sen. ben. 3. 15, 1.) Dig. 19, 2 locatum conductum (Verpachtung und Pachtung). Usus fructus, Nutzniessung eines fremden Eigentums C. Caec. 4, 11. Paul. Dig. 7. 1, 1. (Aber auch usus et fructus oder usus fructusque, s. d. Lex.) Sarta tecta, in gutem Zustande befindliche Gebäude, C. Verr. 1.50, 130.

« ForrigeFortsæt »