Billeder på siden
PDF
ePub

intellegentur (und ebenso wird man einsehen). Lael. 9, 30 Africanus indigens mei? Minime hercle. Ac ne ego quidem illius (und so auch ich nicht seiner). Leg. 1. 15, 42 ita fit, ut nulla sit omnino justitia, si neque natura est, eaque, quae propter utilitatem constituitur, utilitate illa convellitur. Atque si natura confirmatura jus non erit, virtutes omnes tollentur (und eben so auch). Liv. 39. 49, 9 aegre submoventes obvios intrare portam, qui adducebant Philopoemenem, potuerunt. Atque conferta turba iter reliquum clauserat (und ebenso). Liv. 22. 6, 12 quae Punica religione servata fides ab Hannibale est; atque in vincula omnes conjecit (und so). 3. 46, 7 manus tollere undique multitudo et se quisque paratum ad spondendum Icilio ostendere. Atque ille lacrimabundus: Gratum est, inquit; crastina die vestra opera utar (und so, und daher). Pl. Most. 2. 2, 55 lucernam forte oblitus fueram exstinguere; atque ille exclamat derepente maximum (und darum, und da). Von einer unmittelbaren Zeitfolge. Cornif. ad Her. 4. 29, 39 in me, quicquid libet, statuite; dicite, atque obtemperabo (und sofort).

8. Um die innige Verbindung eines Nachsatzes mit dem Vordersatze auszudrücken, wird derselbe zuweilen durch atque angereiht, ähnlich wie im Deutschen durch so. Pl. Bacch. 278 dum [me] circumspecto, atque ego lembum conspicor. Most. 1050 quem quom convocavi, atque illi me ex senatu segregant. Epid. 2. 2, 33. Aber Ter. Eun. 52 gehört hierher nicht. Ausser Plautus noch Stat. Th. 2, 26 illos ut caeco recubans in limine sensit | Cerberus, atque omnes capitum surrexit hiatus. Auch im Griechischen findet sich xaí im Nachsatze, bei Hom. oft xai tóte dń u. dgl., bei den nachhomerischen Schriftstellern selten καί, wie Th. 2, 93 ὡς δὲ ἔδοξεν αὐτοῖς, καὶ ἐχώρουν εús; allein das xaí hat hier die adverbiale Bedeutung auch. 1)

9. Besonders gern wird atque in der Verbindung von Gedanken gebraucht, wenn der angereihte eine Steigerung enthält. C. Tusc. 5. 21, 62 satisne videtur declarasse Dionysius nihil esse ei beatum, cui semper aliqui terror impendeat? Atque ei ne integrum quidem erat, ut ad justitiam remigraret, civibus libertatem et jura redderet (ja es stand nicht mehr in seiner Gewalt). Caes. B. G. 5. 55, 4 Indutiomarus copias cogere, exercere, a finitimis equos parare

coepit. Ac tantam sibi jam his rebus in Gallia auctoritatem comparaverat, ut ctt. Eine Steigerung findet auch statt, wenn an einen vorangehenden Satz ein Wunschsatz mit atque utinam angereiht wird. C. or. 7, 22 videmus fuisse quosdam, qui iidem ornate ac graviter, iidem versute et subtiliter dicerent. Atque utinam in Latinis talis oratoris simulacrum reperire possemus! Br. 17, 68. 19, 75. Liv. 21. 42, 13 pro his impertitis furiosum juvenem sequentes oppugnatum patriam nostram veniunt. Atque utinam pro decore tantum hoc vobis, et non pro salute esset certamen!

10. Sehr häufig wird atque, wenn eine Versicherung mit Nachdruck angereiht wird, besonders, wenn auf eine Frage eine versichernde Antwort gegeben wird, gebraucht. Zur Verstärkung treten öfters versichernde Adverbien, als: qui

1) S. Kühner Ausf. Gramm. der Griech. Spr. 2 II, §. 524, Anm. 2.

dem, profecto, bei den Komikern ecastor, edepol, pol, hercle, oppido, profecto, vero hinzu. Pl. Stich. 582 set videon ego Pamphilum cum fratre suo Epignomo? Atque is est. Bacch. 774 quis loquitur prope? Atque hic quidem, opinor, Chrysalust. 86 PI. Rapidus fluvius est hic; non hac temere transiri potest. BA. Atque ecastor aput hunc fluvium aliquid perdundumst tibi. Asin. 843 scio equidem, quamobrem me, pater, tu tristem credas nunc tibi, | quia istaec est tecum; atque ego quidem hercle, ut verum tibi dicam, pater, | ea res me male habet. Capt. 585 Hegio, vide sis, nequid tu huic timere insistas credere; | atque, ut perspicio, profecto jam aliquid pugnae dedit. C. Tusc. 1. 20, 46 quid? quod eadem mente res dissimillimas comprehendimus, ut colorem, saporem, calorem, odorem, sonum? Quae nunquam quinque nuntiis animus cognosceret, nisi ad eum omnia referrentur, et is omnium judex solus esset. Atque ea profecto tum multo puriora et dilucidiora cernentur, quom, quo natura fert, liber animus pervenerit. Sall. J. 31, 17 vos pro libertate, quam ab illis (majoribus vostris) accepistis, non summa ope nitemini? Atque eo vehementius, quod majus dedecus est parta amittere quam omnino non paravisse. 7, 5 Jugurtha multo labore multaque cura . . in tantam claritudinem brevi pervenerat, ut nostris vehementer carus, Numantinis maxumo terrori esset. Ac sane, quod difficillimum in primis est, et proelio strenuus erat et bonus consilio.

Auf eine Frage folgt zuweilen ein Satz mit atque, der einen Gedanken enthält, den man auf die vorhergegangene Frage nicht erwartet. Pl. Capt. 476 salvete, inquam, quo imus una ad prandium? Atque illi tacent. 478 ubi cenamus hodie? inquam. Atque illi abnuent. Ohne vorhergegangene Frage: C. Att. 13. 52, 1 sane sum commotus, quid futurum esset postridie. Ac mihi Barba Cassius subvenit (da kam mir C. zu Hülfe).

12. Bei Plautus werden oft zwei Imperative durch atque verbunden, welche so auf einander bezogen sind, dass sich die Begriffe einander ausschliessen, indem der eine an die Stelle des anderen treten soll. Amph. 1101 mitte istaec atque haec, quae dicam, accipe. Asin. 578 jam omitte ista atque hoc, quod rogo, responde und sonst.

13. Atque wird öfters gebraucht, wenn ein vorangehender Gedanke durch einen anderen mit einer gewissen Beschränkung näher bestimmt wird. Ter. Heaut. 1. Ter. Heaut. 1. 2, 19 (habet) parentis, patriam incolumem, amicos, genus, cognatos, divitias. Atque haec perinde sunt, ut illiust animus, qui ea possidet. Im Deutschen drückt man dieses Verhältniss durch aber, jedoch, freilich aus. C. Fam. 14. 4, 5 sustenta te, mea Terentia, ut potes, honestissime. Viximus, floruimus, non vitium nostrum, sed virtus nostra nos afflixit. Peccatum est nullum, nisi quod non una animam cum ornamentis amisimus. Sed si hoc fuit liberis nostris gratius, nos vivere, cetera, quanquam ferenda non sunt, feramus. Atque ego, qui te confirmo, ipse me non possum (jedoch oder freilich). Ph. 3. 9, 23 atque id erat periculum ctt.

Anmerk. 4. Ob atque wie et (s. §. 151, 11 S. 635) in der Schlussformel bei Anführung der sog. propositio minor statt des gewöhnlichen atqui nun aber gebraucht worden sei, ist sehr zweifelhaft, da atque und atqui

in den cdd. überall verwechselt werden, und die Stellen, wo atque kritisch sicher steht, eine andere Erklärung zulassen. 1)

14. Atque reiht zuweilen einen Gedanken an, welcher einen gewissen Gegensatz zu dem vorangehenden enthält, wo wir atque durch gleichwol übersetzen können; aber an sich bezeichnet atque keinen Gegensatz, sondern drückt den Gedanken als in gleicher Geltung mit dem vorangehenden aus

[ocr errors]

"

obwol der eine Gedanke sich richtig verhält, so verhält sich doch auch der andere richtig C. Off. 1. 40, 144 quom casu formosus puer praeteriret dixissetque Sophocles: „O puerum pulchrum, Pericle!" „At enim praetorem, Sophocle, decet non solum manus, sed etiam oculos abstinentes habere". Atque hoc idem Sophocles si in athletarum probatione dixisset, justa reprehensione caruisset. 3. 11, 48 Athenienses quom Persarum impetum nullo modo possent sustinere statuerentque, ut, urbe relicta, naves conscenderent libertatemque Graeciae classe defenderent, Cyrillum quendam suadentem, ut in urbe manerent Xerxenque reciperent, lapidibus cooperuerunt. Atque ille utilitatem sequi videbatur (ubi cf. Beier p. 257). Oft tritt zu ac das Adverb tamen. C. Fin. 2. 27, 85 nihil praeterea est magno opere dicendum. Ac tamen, ne cui loco non videatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam. Off. 3. 33, 118 atque in his tamen ctt. [Vgl. §. 156, 3.]

15. Ungemein häufig wird atque bei einem Übergange zu einem anderen Gedanken gebraucht. Oft folgt darauf das Adverb quidem, das zur Hervorhebung eines Wortes im Satze dient. C. Tusc. 4. 12, 27 atque ut ad valetudinis similitudinem veniamus ctt. 13, 30 atque ut in malis attingit animi naturam corporis similitudo, sic in bonis. 3. 2, 4 atque hi quidem. 3. 13, 28 atque hoc quidem perspicuum est ctt. 5. 2, 6 ac philosophia quidem. de or. 1. 1, 1 ac fuit quidem. 1. 2, 4 ac mihi quidem. So auch bei einem Übergange zu dem Schlusse einer Untersuchung. C. Tusc. 4. 31, 65 ac de malorum opinione hactenus. Videamus nunc ctt. Off. 1. 6, 19 ac de primo quidem officii fonte diximus. Fin. 3. 2, 5 atque haec quidem de rerum nominibus. Selten et, wie Tusc. 4. 2, 3 et de conjectura quidem hactenus.

§. 154. Wechselseitige Beziehung der kopulativen Bindewörter.

1. Durch die Wiederholung der auf einander bezogenen kopulativen Bindewörter, also et.. et, que . . que (sowol.. als auch), wird die Verbindung innerlich zusammengehöriger Begriffe oder Gedanken zu einer Einheit schärfer und bestimmter bezeichnet als durch das allein stehende Bindewort, da das erste Bindewort auf das folgende hinweist und dieses auf jenes zurückweist, und so die wechselseitige Beziehung der zusammengehörigen Glieder zu einander deutlich ausgedrückt wird. Sowie zwei, so können auch mehrere Satzglieder auf diese Weise auf einander bezogen werden.

1) S. Wesenberg Emend. I, p. 14 (abgedruckt bei Baiter ad C. Tr 3. 7, 14. Vgl. Kühner ad C. Tusc. 1. d.

S

Et.. et, so wol.. als auch, einerseits . . andererseits.

Pl. Cist. 1. 1, 58 eloquere utrumque nobis, et quid tibi est, et quid velis nostram operam, ut nos sciamus. C. Fin. 1. 19, 62 sapiens et praeterita grate meminit et praesentibus ita potitur, ut animadvertat, quanta sint ea quamque jucunda. Mil. 11, 30 hoc et ratio doctis et necessitas barbaris et mos gentibus et feris natura ipsa praescripsit. ad Q. fr. 2. 10, 1 tu vero, ut me et appelles et interpelles, et obloquare et colloquare. Lael. 25, 91 et monere et moneri proprium est verae amicitiae. Opt. g. or. 1, 1 et in tragoediis comicum vitiosum est et in comoediis turpe tragicum. Caes. B. G. 3. 8, 1 Veneti et naves habent plurimas et scientia atque usu nauticarum rerum reliquos antecedunt. Liv. 1. * 40, 4 et injuriae dolor. . eos stimulabat, et quia gravior ultor . . rex futurus erat. 21. 1, 1 Hannibal ex hibernis movit et nequiquam ante conatus transcendere Apenninum intolerandis frigoribus et cum ingenti periculo moratus ac metu. Auch in Gegensätzen: C. Ac. 2. 11, 36 exsistat aliquid, quod et veri simile videatur et absit longissime a vero (sowie einerseits . so andererseits). Liv. 21. 43, 11 saepe et contemptus hostis cruentum certamen edidit, et incliti populi regesque perlevi momento victi sunt. Et. . et tamen wird gebraucht, wenn das Eine zwar stattfindet, aber doch das Andere nicht fehlt. C. inv. 1. 22, 31 hic uterque et posuit, quod conveniebat, et tamen suae causae commodo consuluit. Das zweite Glied kann eine Steigerung enthalten. C. Quint. 1, 3 homo et in aliis causis exercitatus et in hac multum et saepe versatus. de or. 1. 9, 38 pater, homo prudens et gravis, haud quaquam eloquens et saepe alias et maxime censor saluti rei publicae fuit. Et non . . et (wo non einem einzelnen Worte angehört): Varr. R. R. 3. 14, 2 locus is melior, quem et non coquit sol et tangit vos. Off. 3. 10, 43 maxime perturbantur officia in amicitiis, quibus et non tribuere, quod recte possis, et tribuere, quod non sit aequum, contra officium est. Umgekehrt: et.. et.. non. C. Fam. 13. 22, 1 nam et semper me coluit diligentissimeque observavit et a studiis nostris non abhorret. 14, 12 et longum est iter et non tutum, et non video, quid prodesse possis, si veneris. Ferner: et . . et tamen non. Liv. 21. 3, 3 et aecum postulare videtur Hasdrubal, et ego tamen non censeo, quod petit, tribuendum (ubi v. Weissenb.). 42. 48, 2 et maxima cura et minime tamen probabiliter defensum. Bei mehreren Gliedern mit et kann an der letzten Stelle das Adverb postremo statt et stehen. C. Lael. 23, 86 de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii, qui ad rem publicam se contulerunt, et ii, qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii, qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii, qui se totos tradiderunt voluptatibus, sine amijcitia vitam esse nullam. - Zwischen zwei auf einander bezogene et können zwei andere auf einander bezogene et eingeschaltet werden, wie C. Br. 21, 81 nam et Albinus et litteratus et disertus fuit, et tenuit cum hoc locum quendam etiam Ser. Fulvius et una Ser. Fulvius Pictor, et juris et litterarum et antiquitatis bene peritus. Ebenso können zwischen den mit et et korrespondirenden Gliedern auch bloss anreihende Glieder mit que oder atque stehen. C. de or. 1. 21, 95 non despero fore aliquem aliquando, qui et studio acriore, quam nos sumus ac fuimus, et otio ac facultate dicendi majore ac maturiore et labore atque industria superiore exsistat talis orator, qualem quaerimus. Caes.

B. G. 3. 8, 1 quod et naves habent Veneti plurimas. . et scientia atque usu nauticarum rerum reliquos antecedunt, et in magno impetu maris atque aperto . omnes fere, qui eo mari uti consuerunt, habent vectigales.

[ocr errors]
[ocr errors]
[merged small][ocr errors]

In

2. Statt et . et wird auch que que gebraucht. der Dichtersprache ist dieser Gebrauch sehr häufig, in der Prosa selten, und zwar, ausser seltenen Ausnahmen, nur in zwei Fällen: a) wenn zwei Relativsätze verbunden werden, was aber erst seit der Augusteischen Zeit in der Prosa gebräuchlich ist (Liv., Vell., Quintil., Tac.); b) bei Sallust in der Verbindung zweier Wörter, von denen das erstere ein Pronomen ist. Vielen Prosaisten, wie Cäsar, Nepos u. v. a. ist der Gebrauch von que que ganz fremd. Auch bei Cicero findet es sich nur Fin. 1. 16, 51 quibus eorum animi noctisque diesque exeduntur (so die meisten cdd., schwache Var. noctis atque dies, s. Madv., sonst sagt Cicero nur noctes diesque oder noctes et dies, et dies et noctes, dies noctesque); denn 5. 21, 60 ist die Lesart offenbar verderbt, s. Madv. Enn. bei Gell. 12. 4, 4 et mores veteresque novosque tenentem. Pl. Amph.7 quasque incepistis res quasque inceptabitis. Asin. 577 ut meque teque maxume . . decuit. Verg. A. 1, 85 una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis | Africus. 10, 687 labitur alta secans fluctuque aestuque secundo u. s. oft u. a. Dichter. Liv. 1. 55, 6 vates, quique in urbe erant, quosque acciverant, ubi v. Weissenb. 22. 26, 5 omnes eam rogationem, quique Romae quique in exercitu erant, in contumeliam ejus latam acceperunt. 25. 22, 12 u. s. oft. (Doch 43. 17, 3 levatos se oneribusque impensisque gegen seinen Gebrauch; ob aber mit Weissenb. das erstere que zu tilgen sei, ist sehr zweifelhaft.) Vell. 2. 113, 1 quique sub Caesare fuerant quique ad eum venerant. Quintil. 1. 8, 16 figuras, quaeque λé‡ɛws quaeque diavolas vocantur u. s. oft. Sall. C. 9, 3 ubi pax evenerat, aequitate seque remque publicam curabant. 36, 4 fuere cives, qui seque remque publicam obstinatis animis perditum irent. J. 10, 2 rediens Numantia meque regnumque meum gloria honoravisti u. s. oft; aber auch J. 100, 5 Marius illoque aliisque temporibus exercitum coercebat. Tac. A. 2, 3 seque regnumque tutatus est. 16, 16 meque ipsum satias cepisset aliorumque taedium exspectarem.

[ocr errors]
[ocr errors]
[ocr errors]

Anmerk. 1. Für atque.. atque werden nur zwei Stellen angeführt; allein auch diese bieten keinen genügenden Beweis. Verg. E. 5. 22 exstinctum Nymphae . . Daphnim flebant ., quom complexa sui corpus miserabile nati atque deos atque astra vocat crudelia mater, h. e. quom mater sui nati corpus complexa est atque vocat. Sil. 1, 93 hic crine effuso atque Hennaeae numina Divae atque Acheronta vocat Stygia cum veste sacerdos, i. e. crinem effudit atque ctt.

[ocr errors]

§. 155. Andere Formen der wechselseitigen Verbindung der kopulativen Bindewörter: et und que.

Ausser den angeführten Formen der wechselseitigen Verbindung der kopulativen Bindewörter: et und que kommen

« ForrigeFortsæt »