Billeder på siden
PDF
ePub
[ocr errors]

20, 7 (nicht ein einziges). Über die Ausdrücke, wie Epicurus vir optimus ille quidem erat, sed non satis acutus, s. §. 118, A. 6. C. Tusc. 3. 8, 18 nequitia ab eo (etsi erit hoc fortasse durius, sed temptemus; lusisse putemur, si nihil sit;) ab eo, quod nequiquam est in tali homine. Hier wegen der Parenthese. 3. 29, 72 ergo Oileus ille apud Sophoclem, qui Telamonem antea de Ajacis morte consolatus esset, is quom audisset ctt. (Hier wegen des Zwischensatzes.) Häufig des Nachdrucks wegen, besonders in Gegensätzen. C. Tusc. 3. 28, 71 ergo id, quod alii rectum opinantes aegritudini se solent dedere, id hi turpe putantes aegritudinem reppulerunt. Fin. 5. 8, 22 id ipsum honestum, quod amplecti vult, id efficit turpe. Über ille in Vergleichungssätzen, als: ingeniosi, ut aes Corinthium in aeruginem, sic illi in morbum incidunt tardius. s. §. 118, A 11 S. 456. Die Pronomen sic, ita, id, hoc, illud werden häufig einem Nebensatze oder dem Acc. c. Inf. oder einem Infinitive vorangeschickt, um auf denselben aufmerksam zu machen. C. Catil. 2. 7, 15 illud timeo, ne mihi sit invidiosum aliquando, quod illum emiserim. Fam. 13. 10, 1 quom sibi ita persuasisset ipse meas de se accurate scriptas litteras maximum apud te pondus habituras. 13. 24, 1 ita enim scripsit ad me, sibi meam commendationem maximo adjumento fuisse. Verr. 2. 3, 8 sic a majoribus suis acceperant, tanta populi R. in Siculos esse beneficia, ut ctt. Q. fr. 1. 1. 1, 4 quapropter hoc te primum rogo, ne contrahas ac demittas animum. 1. 1. 15, 44 denique illud etiam debes cogitare, non te tibi soli gloriam quaerere. 1. 1. 16, 46 illud te ad extremum et oro et hortor, ut in extrema parte muneris tui diligentissimus sis. Att. 1. 10, 2 hoc te intellegere volo, pergraviter illum esse offensum. Cluent. 4, 10 simul et illud, quis est, qui dubitare debeat contra damnatum et mortuum pro incolumi et vivo dicere? Nep. 2. 9, 1 scio plerosque ita scripsisse, Themistoclem Xerxe regnante in Asiam transisse. Vgl. §. 127, 15 S. 531.

[ocr errors]

Mil. 24, 65.

Post deinde

Val. M. 9,

6. Adverbia: Deinde postea. C. Tusc. 4. 1, 2. Cluent. 26, 71. Liv. 41. 24, 20. Deinde post Vell. 2. 23, 3. Ter. Andr. 483. C. Att. 2. 23, 2. Postea deinde Cels. 7, 8. 1, ext. 5. Deinde deinceps C. Leg. 3. 2, 4. 3. 19, 43. Liv. 2. 47, 11. Deinceps inde C. Br. 92, 310. Liv. 5. 37, 6. Inde deinceps Liv. 1. 44, 3. Postea deinceps Liv. 45. 14, 2. Deinde tum (tunc) Varr. L. L. 6 §. 42. Quintil. 4. 2, 27. Tum (tunc) deinde Liv. 2. 8, 3. Val. Fl. 8, 109. Deinde porro Pl. Trin. 945. Nequiquam frustra Apul. Met. 8, 16 extr. Frustra ac nequiquam Catull. 77, 1. Frustra nequiquam Apul. Met. 8, 16 ext. Sane quidem C. Leg. 2. 4, 8. Prorsus omnia omnino Ter. Ad. 990. Primum statim C. Verr. 4. 39, 84. Illico . . statim Apul. Met. 4, 3 p. 241. Ita sic Liv. 2. 10, 11. Quintil. 2. 21, 20. Rursum denuo Pl. Cas. prol. 33. Poen. prol. 79. Bell. Hisp. 35 ext. Tandem denique Apul. Met. 2, 15 in. 3, 22 p. 215. 10, 14 p. 703. Tandem aliquando. C. Catil. 1. 7, 18. 2. 1, 1 u. s. Aliquando tandem Ter. Hec. 683. Ibi tum Ter. Andr. 106, 131. C. Caec. 10, 27. Tum ibi Pl. Curc. 648. Ibi deinde Cels. 5. 28, 12. Repente subito Pl. Mil. 177. Propere celeriter Pl. Rud. 1323. Cas. 3. 6, Den mit prae, ante, re- zusammengesetzten Verben werden oft die Adverbien prius, retro, rursus hinzugefügt, da sich durch den häufigen Gebrauch die Bedeutung dieser Komposita abgeschwächt hat und durch die hinzugefügten Adverbien erneuert wird. Pl. Pseud. 408 prae

17.

[ocr errors]

sensit prius. Lucr. 5, 1330 f. ante . . praesentire. Ter. Andr. 239 praescisse ante. C. Arat. 12 praelabitur ante. Liv. 21. 20, 8 a legatis cognitum praeoccupatos jam ante ab Hannibale Gallorum animos esse. 21. 32, 7 fama prius praecepta res erat. Pl. Poen. prol. 79. Revortor rursus denuo Carthaginem. Caes. B. G. 5. 35, 2 rursus reverti. Ter. Ad. 46 rursum ad ingenium redit. Retro referri Verg. A. 2, 169. Retro referre 9, 798. Caes. B. G. 4. 4, 5. C. Tusc. 5. 2,6 tam longe retro respicere non possunt. B. Afr. 5, 3 retro regredi. Se retro recipere Liv. 23. 36, 6. 23. 37, 11. Se rusum (= rursum) recipere Pl. Capt. 128 u. s. Caes. B. G. 5. 34, 4. B. C. 2. 41, 6. Rursus revocare Liv. 9. 27, 1. Nep. 7. 6, 5 (Alcibiadem) eidem illi Eumolpidae sacerdotes rursus resacrare sunt coacti, qui eum devoverant. Liv. 27. 42, 16 Hannibal Venusiam retro, quibus venerat itineribus, repetiit. Retro revocare Liv. 2. 45, 7. So auch Nep. 7. 4, 4 (Alcibiades) clam se a custodibus subduxit. Nep. 2. 4, 4 ut ingratiis ad depugnandum omnes cogerentur. Ter. Hec. 532

und 534 praeoptare potius. Über magis und potius bei Kompara

[ocr errors]

tiven und malle s. §. 225, A. 7. Crebro, saepe oft bei Verbis frequentativis, als: crebro ventitare, crebro factitare u. s. w.

[ocr errors]

7. Conjunctiones: Itaque ergo Ter. Eun. 317. Liv. 1. 25, 2; u. s. vgl. §. 175, 14. Ergo igitur Pl. Trin. 756. Apul. Met. 1, 5 extr. Etiam quoque Pl. Pseud. 353. Ebenso Amph. 702 u. s. Varr. R. R. 1. 1, 3. Gell. 18. 12, 9; Lucr. 3, 292. 5, 517. 602. Quoque etiam Pl. Amph. 30. 717. Merc. 299. Epid. 4. 2, 19. Ter. Hec. 543. 734. C. de or. 1. 35, 164. Fam. 4. 8, 1. Verr. 3. 88, 206. Vgl. §. 159, A. 2. Quoque et (= etiam) Verg. A. 1, 5. Über et quoque s. §. 151, 14. Über tamenetsi oder tametsi .. tamen s. §. 221, 5. In der Verbindung: etsi, quamvis C. Att. 16. 7, 2 findet kein Pleonasmus statt, da etsi nicht mit quamvis zu verbinden ist, sondern die Bedeutung von indess (s. §. 221, 5 und A. 2) hat. Ebenso verhält es sich mit quanquam, etsi Apul. Mag. 79, Liv. 21. 19, 4; auch hier hat etsi die Bedeutung von indess. Über quia enim, weil ja, vgl. §. 172, 2 S. 728. Über nisi si s. §. 217, 3 a), sin autem s. §. 220, 1 7). Quasi si Tab. Bant. 10. Or. Inscr. 2488. Pl. Cas. prol. 45. Über at nach si s. §. 163, 4. [Über et in Verbindungen, wie multi et praeclari viri, s. §. 65. S. 180, A. Über at etiam s. §. 163, 11; über at contra, at certe, at enim, at vero, at enimvero, s. §. 163, 13; sed autem, s. §. 162, 6; et (atque) autem, s. §. 166, 8; ast autem s. §. 163, 5.]

8. Zur näheren und genaueren Bezeichnung des Begriffes eines Wortes bedient sich die Lateinische Sprache des Zusatzes eines anderen Wortes von verwandter Bedeutung. C. Br. 42, 156 illud gaudeo, quod aequalitas vestra et artium studiorumque quasi finitima vicinitas abest ab obtrectatione. Varr. L. L. 5 95 peculatum publicum (Peculatus wird an sich von der Unterschlagung öffentlicher Gelder gebraucht). Liv. 33. 47, 3 ii, quos paverat per aliquot annos publicus peculatus, Romanos in Hannibalem instigabant. Tac. A. 13, 43 reperti accusatores (Suilii) publicae pecuniae peculatum debuere. Tac. A. 14, 47 adeo, ut Nero aeger valetudine adulantibus responderit habere subsidium rem publicam. . in Memmio Regulo. H. 2, 19 totis castris laudabatur providentia ducis, quod coloniam virium validam sedem bello legisset. Vell. 2. 34, 1 Creta insula quattuor et

viginti milibus juvenum coactis velocitate pernicibus per triennium Romanos exercitus fatigaverat. C. Cat. m. 4, 12 Q. Fabius Maximus non in luce modo atque in oculis civium magnus, sed intus domique praestantior. Über Ausdrücke, wie amore impulsus, ductus, captus, aus Liebe, dolore incensus, aus Schmerz u. s. w. s. §. 81, A. 15 S. 291. 9. Zuweilen dient ein Nebensatz als Epexegese von Begriffen des Hauptsatzes, wie Nep. 14. 8, 5 Autophradates pacem amicitiamque hortatus est, ut cum rege in gratiam rediret. Dass zur näheren Bestimmung der Worte ex aliquo audivi öfters der Nebensatz quom diceret hinzugefügt wird, haben wir §. 203, A. 4 gesehen. Auf ähnliche Weise wird zuweilen nach einem Vordersatze als Epexegese desselben ein zweiter Vordersatz hinzugefügt. C. Tusc. 5. 9, 24 quom (Theophrastus) statuisset verbera, tormenta, cruciatus, patriae eversiones, exsilia, orbitatem magnam vim habere ad male misereque vivendum, non est ausus elate et ample loqui, quom humiliter demisseque sentiret. Man. 20, 59 qui quom ex vobis quaereret, si in uno Cn. Pompejo omnia poneretis, si quid de eo factum esset, in quo spem essetis habituri, cepit magnum suae virtutis fructum. Fin. 1. 3, 7 quanquam si plane sic verterem Platonem aut Aristotelem, ut verterunt nostri poëtae fabulas, male, credo, mererer de civibus meis, si ad eorum cognitionem divina illa ingenia transferrem. Ebenso im Griech., als: Arist. Eccl. 218 ''Adqvaiwv πόλις, εἰ τοῦτο χρηστῶς εἶχεν, οὐκ ἂν ἐσώζετο, εἰ μή τι καινὸν ἄλλο περιειργάζετο. 1)

10. Dass die Lateinische Sprache sich gewisser Umschreibungen eines Verbs bedient, haben wir §. 187, A. 1 gesehen, als: fecimus. ., ut ad eam consuetudinem disputaremus st. nuper disputavimus; non committo, ut; faciendum est, ut, committendum est, ut. So auch: est, ut plerique philosophi nulla tradant praecepta dicendi st. plerique ph. . . tradunt. S. §. 187 d). Auch: est (gewöhnl. mit dem Dat. eines Personalpronomens) mit dem Infinitive, meist poet., in der Prosa nur vereinzelt. Cato R. R. praef. 1 est interdum praestare mercaturis rem quaerere, ni tam periculosum siet (= interdum praestat). Sall. J. 110, に 3 fuerit mihi eguisse. amicitiae tuae. Verg. E. 10, 46 nec sit mihi credere tantum! (= utinam non credam rem tam atrocem!) Prop. 1. 20, 13 ne tibi sit duros montes et frigida saxa, | Galle, neque expertos semper adire lacus (= ne adieris). Tib. 1. 6, 24 at mihi si credas

tunc mihi non oculis sit timuisse meis (= non timeam). Sil. 6, 488 mihi sit Stygios ante intravisse penates | talia quam videam! 12, 695 fuerit delere Saguntum, | exaequare Alpes ctt.

11. Um der Rede grössere Fülle, höheren Schwung und grösseren Nachdruck zu verleihen (amplificatio orationis), oft aber auch um einen Begriff anschaulicher zu bezeichnen, werden häufig statt eines Wortes zwei Wörter von gleicher oder doch verwandter Bedeutung gesetzt und durch et, atque, que mit einander verbunden. Diese Ausdrucksweise

1) S. Kühner ad C. Tusc. 1. d. und Ausf. Gramm. d. Griech. Spr. 2 II,

§. 577, 9.

ist namentlich dem Cicero eigen, bei dem unzählige Beispiele der Art vorkommen, 1) als: innocentia abstinentiaque, donum atque munus, fructus et emolumenta et utilitates, portus et perfugium, ironia dissimulantiaque, ratio et via (Methode), seltener via atque ratio, conspiratio consensusque virtutum, in servitute et catenis tenere, jejunitas et fames, ubertas et copia, discrimina et pericula, cura et diligentia u. s. w.; dubius et incertus, plenus et integer, reconditus abstrususque, pacatae tranquillaeque civitates, quietus et placatus status, opportunus atque idoneus, extremum atque ultimum senatus consultum, scopulosus difficilisque locus, mancus ac debilis, insitus atque innatus, jejunus atque nudus, eruditionis expers atque ignarus, res obscura atque caeca, oscitans et dormitans, motus in oratore impressi atque inusti, perexiguus et perminutus u. s. w.; frui atque uti, torquere et flectere, horrere et reformidare, fugere et reformidare, orare atque obsecrare, rogare et orare, orare obtestari, perpeti et perferre, partiri ac dividere, perimere ac delere, obdurescere et percallescere, statuere et deliberare, trahi et duci ad cognitionis cupiditatem, infringi debititarique, fingere et construere nidos, jactari atque agitari, instare atque urgere, poscere atque flagitare, excitare atque inflammare u. s. w.

§. 243. IV. Attraktionsartige Verschränkung zweier Sätze. 2)

1. Eine bei den Komikern häufige, sonst aber im Ganzen seltene, im Griechischen aber überall sehr häufige attraktionsartige Verschränkung zweier Sätze des Hauptsatzes und des Nebensatzes besteht darin, dass das Subjekt des Nebensatzes in den Hauptsatz herüber genommen und hier entweder zum Objekte oder zum Subjekte gemacht wird; dieser letztere Fall kann nur dann eintreten, wenn der Hauptsatz die personelle Konstruktion angenommen hat. Das in dem Hauptsatze aufgenommene Wort muss in dem Nebensatze wieder als Subjekt hinzugedacht werden. Explicemus oratorem, qualis esse debeat st. explicemus, qualis orator esse debeat. Explicandus est nobis orator, qualis esse debeat st. explicandum est nobis, qualis orator esse debeat. Ἔδειξα τὴν ἀπόκρισιν, ὡς ἔστιν ἀληθής. Ἐδείχθη ὑπ' ἐμοῦ ἡ ἀπόκρισις, ὡς ἔστιν ἀληθής. Es bleiben zwar zwei Sätze, aber dadurch, dass das Subjekt des Nebensatzes in den Hauptsatz aufgenommen wird, werden beide Sätze mit einander verschränkt und inniger verbunden. Zugleich tritt aber auch das Subjekt des Nebensatzes, welches den Hauptgegenstand der Betrachtung ausmacht und der Vorstellung des Redenden lebhaft vorschwebt, gleichsam mehr in den Vordergrund.

1) S. Ramshorn 2 II, §. 204, 1. 2) Sehr ausführlich und gründlich wird dieser Gegenstand behandelt von G. T. A. Krüger in Untersuchungen aus dem Gebiete der Latein. Sprachlehre III, S. 131 ff. Vgl. auch Chr. Theoph. Schuch in „Objektskasus oder Accusativus" der Lat. Spr. S. 93 ff. Über die Griechische Sprache s. Kühner Ausf. Gramm. d. Griech. Spr. 2 II, §. 600, 4 und 6.

2. Diese Ausdrucksweise wurzelt ohne Zweifel in der Volkssprache; denn sie begegnet am Häufigsten bei den Komikern. 1) Die Verben des Hauptsatzes sind meistens solche, welche mit dem Akkusative verbunden werden, nämlich a) solche, welche eine geistige Thätigkeit ausdrücken (Verba sentiendi et declarandi), b) die Verben des Bewirkens: facio, efficio; und zuweilen auch volo, jubeo; nur selten solche, welche mit einem anderen Kasus verbunden werden. Bei den Verbis sentiendi et declarandi bildet das aus dem Nebensatze in den Hauptsatz aufgenommene Subjekt den Hauptbegriff des ganzen Gedankens, und daher liegt in der Attraktion nichts Auffallendes; bei den Verben der zweiten Klasse b) hingegen liegt auf dem ganzen Gedanken des Nebensatzes, auf dem durch das Verb des Hauptsatzes Bewirkten, nicht auf dem Subjekte des Nebensatzes, das Hauptgewicht, und daher sollte man hier eher einen Nebensatz mit ut ohne Attraktion erwarten. Z. B. in dem Satze: „potuit Venerem facere, ut sibi esset propitia" ist das Gnädigsein der Venus das Bewirkte, nicht die Venus selbst. So jube famulos, rem divinam mihi adparent. Illum corvum, ad me veniat, velim. Da durch diese attraktionsartige Verschränkung zwei Sätze gleichsam zu Einem verschmelzen, so ist eine Trennung des Nebensatzes von dem Hauptsatze eigentlich unpassend. Wenn wir in den folgenden Beispielen gleichwol dieselbe angewendet haben, so ist es bloss geschehen, um sofort den Nebensatz zu erkennen. Pl. Asin. 60 meam uxorem.. scis, qualis siet. Ter. Hec. 468 omnem rem scio, ut sit gesta. Pl. Poen. 3. 2, 15 illum, qua sit facie, nescio. Ter. Eun. 657 ego illum nescio, | qui fuerit. Pl. Bacch. 786 nosces tu illum actutum, qualis sit. Trin. 283 novi ego hoc saeculum, moribus quibus siet. Ter. Eun. 566 quom ipsus me noris, quam elegans formarum spectator siem. Pl. Bacch. 826 illum rescisces criminatorem meum, | quanto in periclo et quanta in pernicie siet. Ter. Hec. 567 si ipsam rem, ut siet, resciverit. Pl. Mil. 1015 viden tu ignavom, ut sese infert. Ter. Heaut. 689 amici quoque res est videnda, in tuto ut conlocetur. (Aber unpersönlich: 694 videndumst, inquam, | amici quoque res. . tui in tuto ut conlocetur.) Pl. Rud. 592 nunc lenonem, quid agit intus, visam, convivam meum. Ter. Andr. 377 priusquam tuom, ut sese habeat, animum ad nuptias perspexerit. C. Lael. 17, 63 quidam saepe in parva pecunia perspiciuntur, quam sint leves (st. perspicitur, quam leves sint quidam). Pl. Aul. 3. 6, 6 meminerint sese, unde oriundi sient. Liv. 34. 61, 4 hunc Aristonem non prius amici quam inimici Hannibalis, qua de causa venisset, cognoverunt. C. N. D. 1. 26, 73 istud quasi corpus et quasi sanguinem, quid sit, intellegis? Pl. Aul. 1. 1, 15 ne me observare possis, quid rerum geram. Amph. 507 te experior, quanti facias uxorem tuam. Hor. C. 4. 14, 6 maxime principum, | quem . Vindelici didicere nuper, | quid Marte posses. Pl. Bacch. 555 die modo hominem, qui sit. C. Tusc. 1. 24, 56 sanguinem, bilem, pituitam . . videor posse dicere, unde concreta et quomodo facta sint. Pl. Men. 519 uxori rem omnem

1) S. Holtze II, p. 222 sqq.

.

« ForrigeFortsæt »