Billeder på siden
PDF
ePub

debere 31. 11, 7. Ohne esse: nobiles juvenes quosdam, quorum principem L. Caecilium Metellum (sc. esse), mare ac naves spectare, 22. 53, 5. Quas inermes exponi Vitellio, ni praesidiis firmarentur, Tac. H. 2, 83. Esse sibi Vitellium principem, pro quo fidem et arma usque ad supremum spiritum retenturos H. 4, 21.

b) Bei etsi u. quanquam, wenn sie in der §. 221, A. 2 erwähnten Bedeutung (wiewol) gebraucht werden und gewissermassen statt sed tamen stehen. (Dictator) Maelium jure caesum pronuntiavit . . . Nec cum eo tanquam cum cive agendum fuisse, qui, in qua urbe nuper decemviros capite multatos (sciret) ob superbiam regiam, in ea spem regni conceperit, et quis homo? Quanquam nullam nobilitatem, nullos honores, nulla merita cuiquam ad dominationem pandere viam, Liv. 4. 15, 5. Quanquam ne impudicitiam quidem nunc abesse, Tac. A. 12, 65.

c) Bei quemadmodum (ut) . . ita (sic), wenn sie so viel bedeuten, als et.. et, einerseits . andererseits, sowol . . als auch; auch zwar . . aber. Saepe dictum est, ut mare, quod sua natura tranquillum sit, ventorum vi agitari atque turbari; sic [et] populum R. sua sponte esse placatum hominum seditiosorum vocibus, ut violentissimis tempestatibus, concitari, C. Cluent. 49, 138. Porsena oratores Romam misit ad Cloeliam obsidem deposcendam: quemadmodum, si non dedatur obses, pro rupto foedus se habiturum; sic deditam inviolatamque ad suos remissurum, Liv. 2. 13, 8. Tot acies ut hostium exercitus delesse, ita victoris etiam copias . . minuisse, 23. 12, 4 (= zwar . . aber). In einer Vergleichung: sowie so: ut feras quasdam nulla mitescere arte, sic immitem ejus viri animum esse, 33. 45, 7. Elliptisch: ut parentium saevitiam, sic patriae . . leniendam esse, 27. 34, 15. Dixit Tiberius se, ut non toti rei publicae parem (sc. esse), ita, quaecunque sibi pars mandaretur, ejus tutelam suscepturum, Tac. A. 1, 12. Quorum favorem ut largitione et ambitu male adquiri, ita per bonas artes haud spernendum, H. 1, 17 [vgl. Heraeus z. d. St.]. Fuere, qui crederent Capitonem ut avaritia et libidine foedum ac maculosum (sc. fuisse), ita cogitatione rerum novarum abstinuisse, 1, 7 (zwar . . aber).

d) Zuweilen (nicht b. Cic.) bei quom interim (= et interim, §. 203, 4); sehr selten bei folgenden Konjunktionen: quia (= nam, enim), bei dem ironischen nisi forte, es müsste denn sein, dass (= scilicet, nimirum, §. 217, 3 c), und bei si non (= tamen non quidem. . sed oder tamen). (Aegerrime plebs ferebat) jacere tamdiu inritas sanctiones, quae de suis commodis ferrentur; quom interim de sanguine et supplicio suo latam legem confestim exerceri et tantam vim habere Liv. 4. 51, 4. Eam ludificationem plebis tribuni ferendam negabant: fugere senatum testes, tabulas publicas, census cujusque; quom interim obaeratam plebem objectari aliis atque aliis hostibus, 6. 27, 6 Ideo se moenibus inclusos tenere eos, quia (= nam), si qui evasissent aliquo, velut feras bestias per agros vagari et laniare et trucidare, quodcunque obviam detur, 26. 27, 12. Crimina vitanda esse, quia vitari metus non posse Sen. ep. 97, 13. Nisi forte clarissimo cuique plures curas, majora pericula subeunda, de

lenimentis curarum carendum esse, Tac. A. 2, 33. Quibus (rogationibus) quid aliud quam admonemus cives nos eorum esse et, si non easdem opes habere, eandem tamen patriam incolere, Liv. 4. 3, 3 (= nos non easdem quidem habere opes, sed).

Anmerk. 3. In der Griechischen Sprache ist der Gebrauch des Acc. c. Inf. in den Nebensätzen ungleich häufiger und erstreckt sich über alle Arten von Nebensätzen, selbst dann, wenn dieselben integrirende Bestandtheile der Hauptsätze bilden. ')

Anmerk. 4. Über den Gebrauch der Reflexive und des Pronomens is in der indirekten Rede s. §. 117, 7. Statt des Nominativs ego in der direkten Rede kann in der indirekten Rede zur Hervorhebung des Gegensatzes ipse hinzutreten. Ariovistus respondit: Si ipse populo R. non praescriberet, quemadmodum suo jure uteretur, non oportere sese a populo R. in suo jure impediri Caes. B. G. 1. 36, 2. Ostendit, quae ipse intellegat, quae civitas queratur 1. 20, 6. Vgl. §. 118, A. 18. Die zweite Person der direkten Rede (tu, vos) wird in der or. obl. gewöhnlich durch ille, seltener durch is ausgedrückt, als: Si quid ille se velit, illum ad se venire oportere Caes. B. G. 1. 34, 2. (Or. recta: si quid (tu) me voles, te ad me venire oportebit.) Statt der Demonstrative hic und iste werden is oder ille gebraucht; jedoch wird auch bisweilen hic beibehalten und dadurch die besprochene Person mehr vergegenwärtigt. Statt des Adverbs nunc und etiamnunc der direkten Rede wird in der indirekten tum und etiam tum gebraucht, wenn aus der Vergangenheit referirt wird; wenn aber die Gegenwart dessen, von dem Etwas referirt wird, einer früheren Zeit entgegengestellt wird, muss es immer beibehalten werden, aber auch sonst geschieht diess bisweilen des grösseren Nachdrucks wegen. (Fabius dixit dictatorem) et tunc invidia impedire virtutem alienam voluisse et nunc id furere, id aegre pati, quod sine L. Papirio non manci milites fuerint, Liv. 8. 31, 4. Rex (eum) post diem decimum redire jubet, ac nihil etiam nunc decrevisse, sed illo die responsurum, Sall. J. 109, 3. Amicitiam, foedus, Numidiae partem, quam nunc peteret, tunc ultro adventuram, 111, 1. Timoleon dixit nunc demum se voti esse damnatum, Nep. 20. 5, 3.

[ocr errors]

Anmerk. 5. In der lebhaften Darstellungsweise findet zuweilen ein Übergang aus der indirekten Rede in die direkte statt. Diogenes censet, si voluptas aut si bona valetudo sit in bonis, divitias quoque in bonis esse ponendas; at si sapientia bonum sit, non sequi, ut etiam divitias bonum esse dicamus. Neque ab ulla re, quae non sit in bonis, id, quod sit in bonis, contineri potest, ob eamque causam, quom divitiae non sint in bonis, nulla ars divitiis contineri potest, C. Fin. 3. 15, 49. Solebat narrare Pompejus: se, quom Rhodum venisset, audire voluisse Posidonium; sed quom audisset eum graviter esse aegrum, voluisse tamen nobilissimum philosophum visere: quem ut vidisset et salutavisset molesteque se dixisset ferre, quod eum non posset audire; at ille: Tu vero, inquit, potes, nec committam, ut dolor corporis efficiat, ut frustra tantus vir ad me venerit Tusc. 2. 25, 61. Videmusne nullum ab iis, qui in certamen descendant, devitari dolorem? Apud quos autem venandi et equitandi laus viget, qui hanc petessunt, nullum fugiunt dolorem 2. 26, 62. Tali modo accusatus (Vercingetorix) ad haec respondit: quod castra movisset, factum (esse) inopia pabuli ctt. Haec ut intellegatis, inquit, a me sincere pronuntiari, audite Romanos milites Caes. B. G. 7. 20, 8. Consul laudare fortunam collegae, quod liberata patria in summo honore pro re publica dimicans matura gloria mortem occubuisset; se superstitem gloriae suae ad crimen atque invidiam superesse.. Nunquamne ergo, inquit, ulla adeo a vobis spectata virtus erit, ut suspicione violari nequeat? Liv. 2. 7, 9.2) Im Griechischen ist ein solcher Übergang ungleich häufiger. 3)

...

2) Mehr 3) S. Kühner

1) S. Kühner Ausf. Gramm. d. Griech. Spr. 2 II, §. 594, 5. Beispiele des Liv. s. b. Kühnast Liv. Synt. S. 236. Ausf. Gramm. d. Griech. Spr. 2 II, §. 595. 5.

Elftes Kapitel.

Erörterung besonderer Spracheigentümlichkeiten in der Wort- und Satzfügung.

§. 240. I. Ellipse. 1)

1. Ellipse wird die Auslassung eines logisch zwar untergeordneten und daher minder nothwendigen, grammatisch aber, d. h. zum Ausdrucke eines Begriffes oder Gedankens, nothwendig zu ergänzenden Satztheiles genannt. Der Grund der Ellipse liegt in dem Streben der Sprache die Einheit eines Satzverhältnisses oder zusammengesetzten Satzes auch in der Form auszudrücken und der Darstellung Kürze, Kraft und Lebendigkeit zu verleihen. Der Begriff des ausgelassenen Wortes kann nur ein ganz allgemeiner und unbestimmter sein und ist häufig in dem Begriffe des bestimmenden Wortes, wie z. B. in: Mortales (sc. homines), oder durch den Zusammenhang oder häufigen Gebrauch, wie z. B. in: ad Cereris (sc. aedem), gegeben. Ebenso muss auch der ausgelassene Satz einen allgemeinen und daher leicht zu ergänzenden oder durch den Zusammenhang der Rede angedeuteten Gedanken ausdrücken.

2. Viele Fälle haben wir bereits im Verlaufe der Grammatik gesehen, so die Ellipse des Subjektes §. 3; des Verbs esse §. 5; des durch das Attributiv näher zu bestimmenden Substantivs, als: homo, z. B. amicus, vicinus, divites u. s. w. s. §. 61 S. 168-172; eines allgemeinen neutralen Substantivs, daher die substantivirten Neutra, wie bonum, malum, simile, inane u. s. w. §. 61, 3. 4; eines Sachnamens, daher patria (sc. urbs, terra), natalis (sc. dies), Bacchanalia (sc. sacra); dextra, sinistra 1. s. w. (sc. manus), decima (sc. pars), tertiana (sc. febris), ferina (sc. caro), Tusculanum, suburbanum (sc. praedium), aestiva, hiberna (sc. castra), rectā (sc. viā) ire; primas, secundas (sc. partes) alicui dare; frigidā (sc. aqua) lavari; repetundarum (sc. pecuniarum) alqm accusare, in quattuordecim (sc. ordinibus) sedere, s. §. 61, 5. [Füge hinzu: classicum (sc. signum); praetexta (sc. toga), in posterum (sc. diem), leonina (sc. pellis), limis (sc. oculis) aspicere Pl. Mil. 1217, donari civica (sc. corona), cani (sc. capilli); quid multa? (sc. verba) C. Att. 5. 21, 11 vgl. Nr. 6; naves in altum (sc. mare) provectae, Caes. B. G. 4. 28, 3; Latinae (sc. feriae); centesimas (sc. usuras) C. Att. 5. 2, 11; mater geminos (sc. fratres) internoscit, Ac. 2. 13, 56; triremis, quadriremis (sc. navis); menstruum (sc. frumentum) jusso milite secum ferre, Liv. 44. 2, 4 (ubi v. Weissenb.); menstruum (sc. munus) meum, Plin. ep. 10. 8 (24), 3; menstrua (sc. sacra) Sall. H. 4. 15 (42); Circenses, Saeculares u. s. w. (sc. ludi); dialectica (sc. ars), togata (sc. fabula).] Über die Ellipse von aedes oder templum, als: ad Dianae (sc. templum), s. §. 61, 6, von servus, als: Palinurus Phaedromi (sc. servus)

1) Vgl. Ruddimann. II, p. 3 sq., p. 7, p. 41 horn 2 II, S. 1015 ff. Reisig Vorles. S. 795 ff. Draeger I, S. 47 ff. Über den Livius s. Kühnast

Rams

sq. u. s. w.
Holtze I, p. 341.
Liv. Synt. S. 275 ff.

s. ebendas.; über die nachklass. Ausdrücke: Narcissus ab epistulis (sc. servus), Pallas a rationibus u. s. w. s. §. 90 S. 361 oben; über abesse bidui (sc. spatio) s. §. 82, Anm. 27; über die fälschlich angenommene Ellipse in Ausdrücken, wie Caecilia Metelli u. dgl. s. §. 61, 6 u. §. 83, 2. Ausserdem vgl. d. Sachregister unter Ellipse.

= vi

3. Dass bei mehreren Transitiven das Objekt weggelassen wird, weil dasselbe leicht zu ergänzen ist, und sie dadurch wie intransitive Verben erscheinen, haben wir §. 26, Anm. 2 gesehen, als: Hannibal contra hostem ducit (sc. exercitum), H. movet (sc. castra) u. s. w. Ferner: agere, agitare (sc. vitam) vere, esse. Sall. J. 18, 9 ii propius mare Africum agitabant. Hist. fr. 1, 10 optumis moribus egit populus R. Merere oder mereri (sc. stipendia) = als Soldat dienen. C. Ph. 8, 20 quicunque equo meruisset. Liv. 24. 18, 9 additum senatus consultum, ut ei, quos censores notassent, pedibus mererent. Occumbere (sc. mortem). C. Att. 3. 15, 4 occubuissem honeste. Obire (sc. mortem oder diem supremum) mori, poet. und seit Liv. prosaisch. Liv. 5. 39, 13 se cum illis obituros. Ferner: mittere (sc. legatum, nuntium, aliquem). Nep. 2. 2, 6 Athenienses miserunt Delphos consultum. C. Att. 1. 3, 2 misimus, qui pro vectura solveret. Liv. 1. 56, 5 (Tarquinius) Delphos ad oraculum mittere statuit.

=

4. Ein attributives Adjektiv kann nur dann weggelassen werden, wenn das Substantiv in prägnanter Bedeutung gebraucht ist. So: in tempore (sc. opportuno), wie im Griech. v xap. Ter. Heaut. 364 in tempore ad eam veni. Liv. 33. 5, 2 ni.. in tempore subvenissent. Tac. A. 1, 58 so auch: tempore, z. B. C. Fam. 7. 18, 1. Hor. S. 1. 5, 47, und sehr oft bei den Komikern tempori und temperi (s. Th. I, §. 226, 10 S. 687); per tempus Pl. Men. 139 non potuisti magis per tempus mi advenire. Truc. 1. 2, 85; ad tempus, z. B. C. Att. 13, 45 ad tempus redire. In loco (sc. apto, idoneo). Verr. 5. 14, 37 quantum sollicitudinis (capio), ut haec ipsa aedilitas recte collocata et judicio populi in loco posita esse videatur. Ter. Ad. 216 pecuniam in loco neglegere maxumum interdumst lucrum. Hor. C. 4. 12, 28 dulce est desipere in loco. Auch loco: C. Fam. 9. 16, 4 etsi posuisti versus Accianos loco. 11. 16, 1 epistulae offendunt non loco redditae. Leg. 3. 18, 40 ut loco dicat. Tusc. 2. 11, 26 Philo lecta poëmata loco adjungebat. Hor. ep. 1. 7, 57 et properare loco et cessare.

5. Statt der Verben facere, agere, statuere, dicere, judicare u. dgl. in Verbindung mit einem Adverb oder einem ähnlichen Zusatze wird, wenn über eine Handlung oder Ansicht ein Urtheil ausgesprochen wird, oft nur das Adverb gesetzt. Tu (sc. statue), ut videtur; nos ad audiendum parati sumus, C. Tusc. 1. 9, 17. Melius Graeci atque nostri (sc. judicant), qui ctt. Leg. 2. 11, 25. Athenienses, quod honestum non esset, id ne utile quidem putaverunt totamque eam rem, quam ne audierant quidem, auctore Aristide, repudiaverunt. Melius hi (sc. judicant) quam nos, qui piratas immunes, socios vectigales habemus, Off 3. 11, 49. Ita fit, ut non modo homines a diis, sed ipsi dii inter se ab aliis alii neglegantur. Quanto Stoici melius (sc. censent), qui a vobis reprehenduntur! N. D. 1. 13, 44. Tum demum Titurius trepidare, concursare cohortesque disponere; haec tamen ipse timide (sc. faciebat), Caes. B. G. 5. 33, 1. Cur ferrum illud,

quod pectori meo infigere parabam, detraxistis? Melius et amantius ille (sc. egit) Tac. A. 1, 43. Aber auch sonst findet eine solche Ellipse statt, wie C. Off. 1. 24, 82 de evertendis diripiendisque urbibus valde considerandum est, ne quid temere, ne quid crudeliter (sc. fiat).

6. In der Umgangssprache, daher in der dialogischen Redeform, wird häufig, besonders bei den Übergängen, irgend eine objektive Bestimmung ohne Verb gesetzt. Sed id alias (sc. tractabo), nunc, quod instat, C. Tusc. 3. 5, 10. 3. 11, 25. 3. 21, 51. 3. 30, 73. Sed de hoc alias, nunc redeo ad augurem, Lael. 1, 1. Sed quid poëtas (sc. commemoro)? Opifices post mortem nobilitari volunt, C. Tusc. 1. 15, 34. Pugiles caestibus contusi ne ingemiscunt quidem. Sed quid hos? 2. 17, 41. Fac sane esse summum bonum non dolere; .. sed non necesse est nunc omnia (sc. persequi). 3. 18, 40. Verum haec alias (sc. tractabimus); nunc, quod coepimus (sc. tractemus), si videtur, N. D. 1. 7, 16. Sed ad ista alias (sc. respondebo); nunc Lucilium audiamus, 2. 1, 1. Subirascebar brevitati tuarum litterarum . Quam multa quam paucis (sc. dixisti)! Fam. 11. 24, 1. Selbst in einem Nebensatze: Exspecto, quid ad ista (sc. responsurus sis) Tusc. 4. 20, 46. Sehr häufig sind die Übergänge: Quid? Quid igitur (ergo)? Quid enim? Quid, si? Quid, quod..? (statt Quid dicam de eo, quod. .? was wir oft durch ja sogar übersetzen können). Quid multa? (sc. dicam) kurz, z. B. C. Cat. m. 21, 78 oder Ne multis (sc. verbis utar)! Diogenes emitur, Cluent. 16, 47. oder Ne multa! z. B. C. Cluent. 64, 180, oder Ne plura! z. B. Fam. 13. 1, 5. Sed antequam de re (sc. dicam), pauca de me (sc. loquar) N. D. 3. 2, 5. Quae quom dixisset, Cotta finem (sc. dicendi fecit) N. D. 3. 40, 94. Sed quid opus est plura? (sc. dicere) Cat. m. .1, 3. Ergo nunc Dama sodalis | nusquam est? Unde mihi tam fortem tamque fidelem (sc. petam)? Hor. S. 2. 5, 102. 2. 7, 116. Diogenes Alexandro roganti, ut diceret, si quid opus esset: Nunc quidem paululum, inquit, a sole (sc. recede) C. Tusc. 5. 32, 92. Sed hoc nihil ad me (sc. pertinet) de or. 2. 32, 138. (Zaleucus) sive fuit, sive non fuit, nihil ad rem (sc. pertinet) Leg. 2. 6, 15. Tusc. 5. 22, 63. Quid mihi cum hac re? (sc. negotii est). Quid mihi cum ista sanctimonia? Quint. 17, 54. — Fidibus (sc. canere) scire Ter. Eun. 133. Discebant fidibus antiqui, C. Cat. m. 8, 26. Socratem fidibus docuit nobilissimus fidicen, Fam. 9. 22, 3. In Dialogen wird häufig beim Wechsel der Personen das Verb inquit weggelassen, als: Onomarchus: Quid? inquit. Cur non in proelio cecidisti potius, quam in potestatem inimici venires? Huic Eumenes: Utinam quidem istud evenisset! Nep. 18. 11, 5. In Sprüchwörtern, allgemeinen Sentenzen und häufig vorkommenden Redeformeln sind Ellipsen häufig, als: Sus Minervam (sc. docet), C. Ac. 1. 4, 18. Subvenies, si me haerentem videbis. Sedulo, inquam, faciam. Sed fortuna fortes (sc. adjuvat); quare conare, quaeso, Fin. 3. 4, 16. Quo mihi fortunam? Hor. Ep. 1. 5, 12 (sc. datam esse credam). Di meliora! (sc. duint oder ferant) Cat. m. 14, 47. Manum de tabula! (sc. tolle) Fam. 7. 25, 1. Urge igitur nec transversum unguem, ut ajunt, a stilo (sc. discesseris) §. 2. Bona verba (sc. loquere), quaeso, Ter. Andr. 204.) Nolite, judices, per vos fortunas vestras, per liberos, inimicis meis dare laetitiam, C. Planc. 42, 103. (Statt: per f. v., per l., oro vos.) 21 sqq.

1) Über die Komiker s. Holtze II,

p.

« ForrigeFortsæt »