Billeder på siden
PDF
ePub

est). 8. 21, 6 an credi posse? (= credi non potest). 1. 50, 3 an quicquam superbius esse quam ludificari sic omne nomen Latinum? (nihil superbius est). [Aber 6. 37, 5 an memoria jam exisse. . quattuor et quadraginta annis neminem ex plebe tribunum militum creatum esse lässt sich der Satz mit an in einen negativen nicht auflösen; an ist also hier nicht wie sonst in rhetorischen Fragen, sondern wie in gewöhnlichen: an memoria jam exiit, oder man hat schon vergessen. Utrum . . an wird in rhetorischen Fragen nicht gebraucht, um ein Schwanken der Ansicht zwischen zwei Fällen auszudrücken, sondern um mit voller Entschiedenheit die Behauptung auszusprechen, dass Eines von Beiden geschehen müsse. C. Att. 1. 14, 3 proxime Pompejum sedebam. Intellexi hominem moveri, utrum Crassum (meorum de re publica meritorum laudatione) inire eam gratiam, quam ipse praetermisisset, an esse tantas res nostras. (Ich bemerkte, wie Pompejus in seinem Innern durch den Gedanken bewegt wurde, dass entweder Crassus durch die lobende Erwähnung meiner Verdienste sich die Gunst, die er selbst unbeachtet gelassen habe, erwerbe, oder meine Verdienste wirklich so gross seien, wie sie Cr. geschildert habe.) Quod naturae damnnum utrum nutriendum patri, an castigandum ac vexatione insigne faciendum fuisse? Liv. 7. 4, 6. (Hier behauptet der redende Tribun entschieden: damnum nutriendum, non castigandum fuisse.) Utrum (Attalum) partem regni petiturum esse an totum erepturum? 45. 19, 15 (Hier findet zwar eine Anrede an den Attalus statt, und man sollte daher den Konjunktiv erwarten; aber der Redende will entschieden behaupten: nam Attalum aut partem regni petiturum esse aut totum erepturum.) Gleich darauf: privatumne ergo an exsulem fratrem majorem ad ultimum mori jussurum? (= ergo vel privatum vel exsulem fratrem mori jussurum). Ist der Fragsatz ohne Fragwort ausgesprochen, so wird das Gegentheil behauptet. Liv. 3. 9, 9 illi non licere, si consules superbe in aliquem civium fecerint? (= licet). 21. 30, 10 Romam petentibus quicquam asperum videri? (= nihil a. videtur). £0. 40, 6 id quemquam mirari posse? (= id nemo m. potest).

c) Fragen des Unwillens mit oder ohne Fragwörter (an, ne). Diese rhetorischen Fragsätze drücken gleichfalls eine Behauptung aus. Hier sind aber die Fragen mit an, ne nicht, wie es sonst der Fall bei den rhetorischen Fragen ist, in einen negativen Satz aufzulösen, sondern in einen affirmativen, und die mit non in einen verneinenden. Liv. 3. 48, 8 clamitant matronae, eamne liberorum procreandorum condicionem, ea pudicitiae praemia esse? 4. 43, 10 sine patricio magistratu placere rem publicam? 6. 17, 4 non obversatam esse memoriam noctis illius, quae paene ultima nomini Romano fuerit? Tac. A. 1, 26 nunquamne ad se nisi filios familiarum venturos? 1, 46 an Augustum fessa aetate totiens in Germanias commeare potuisse, Tiberium rigentem annis sedere in senatu, verba patrum cavillantem? 11, 16 adeo neminem esse, qui principem locum obtineat? Ironisch: Liv. 22. 50, 5 cur enim illos, qui se arcessant, ipsos non venire. .? Quia videlicet plena hostium omnia in medio essent, et aliorum quam sua corpora tanto periculo mallent obicere (= sie haben guten Grund nicht selbst zu kommen). Tac. A. 13, 43 cur enim neminem alium electum, qui saevienti, impudicae (Messalinae) vocem praeberet? =man habe guten Grund gehabt keinen Anderen zu wählen).

d) Fragen, welche einen Ausruf enthalten und daher richtiger mit dem Ausrufungszeichen zu versehen sind. Dieselben lösen sich in Behauptungen und die einleitenden Pronomen in den entsprechenden, einen hohen (in ironischer Rede einen geringen) Grad bezeichnenden Ausdruck auf. C. Att. 9. 11, 3 quae Luccejum loqui! quae totam Graeciam! quae vero Theophanem! (= formidabilia [meras proscriptiones loquuntur]). Liv. 4. 2, 5 quas quantasque res C. Canulejum aggressum (esse)! Conluvionem gentium, perturbationem auspiciorum adferre! §. 13 quid eam vocem animorum non plebi Romanae, sed Volscis adlaturam! 5. 21, 10 quippe nunc in una urbe tantum dissensionum esse; quid in duabus urbibus fore! (= multo plures . . erunt). 8. 31, 5 quid illum facturum fuisse, si adversa pugna evenisset! (= multo perniciosiora facturus fuit). 8. 33, 13 quantum interesse inter moderationem antiquorum et novam superbiam! (= multum interest). §. 20 f. quam conveniens esse, propter Q. Fabium civitatem in laetitia esse; eum, propter quem . . arae sacrificiis fument.., nudatum virgis lacerari! (mit Ironie: = nullo modo conveniens est). [5. 2, 9 quidnam illi consules . . facturi essent, qui proconsularem imaginem tam saevam ac trucem fecerint? Da hier weder eine abhängige Frage, noch eine Anrede stattfindet, so sollte man erwarten: quidnam illos consules facturos esse! Der Konjunktiv lässt sich aber dadurch erklären, dass aus dem §. 3 vorausgegangenen allgemeinen Ausdrucke dictitantes der besondere rogitantes zu entnehmen ist, s. Weissenb. So steht auch 7. 15, 2 ecquis sequeretur wahrscheinlich noch in Beziehung zu dem entfernten rogitans.] Tac. A. 2, 36 quantum odii fore! 3, 69 quanto fore mitius! 13, 55 quantam partem agri jacere!

pro

Anmerk. 6. Beispiele, in denen statt des Acc. c. Inf. bei einer Frage der I. u. III. Person der Konjunktiv, sowie statt des Konjunktivs bei einer Frage der II. Person der Acc. c. Inf. gebraucht ist, sind sehr selten, als: Qui si improbasset, cur ferri passus esset? si probasset, cur se uti populi beneficio prohibuisset? Caes. B. C. 1. 32, 3 (st. cur eum passum esse hibuisse? Quae munera quando tandem satis grato animo aestimaturos? Liv. 6. 39, 10 (statt quando aestimaturi essent; Or. recta: Quando aestimabitis? Jedoch schon vorher ist von der plcbs in der III. Pers. se ipsam si velit gesprochen worden, s. Weissenb.). [Für Liv. 5. 2, 9. 7. 15, 2 ist schon oben d) eine Entschuldigung angeführt.] Über Liv. 4. 43, 10: an . bellum externum propulsaturos (sc. esse?) st. propulsarent. 36. 40, 7 und 39. 4. 11 s. Weissen b. 1) [Tac. A. 13, 42 qua sapientia. paravisset? statt: qua s. eum paravisse? vgl. Nipperdey, der die übrigen Stellen aus Tacitus anführt.]

[ocr errors]
[ocr errors]

§. 239. Modus der Nebensätze in der obliquen Rede. 2)

1. Die Nebensätze der direkten Rede (Substantivsätze, Adjektivsätze und Adverbialsätze) werden in der indirekten Rede, als im Geiste entweder des Redenden selbst (der I. Person) oder eines Anderen (der II. und III. Person)..gedacht, durch den Konjunktiv ausgedrückt, s. §. 182, 3. Über die Consecutio Temporum s. §. 180 ff. Ennius non censet lugendam esse mortem, quam immortalitas consequatur, C. Cat. m. 20, 71. (Or. r.: Mors non est lugenda, quam i. consequitur.) Hanc perfectam philo1) Vgl. Madvig 1. d. p. 215 sqq. 2) Vgl. Ramshorn 2 II, §. 186, 3. Holtze II, p. 133. Draeger II, S. 407 ff. Kühnast Liv. Synt. S. 245. Am Ausführlichsten G. T. A. Krüger a. a. O. S. 38 ff.

[ocr errors]

=

sophiam semper judicavi, quae de maximis quaestionibus copiose posset ornateque dicere, C. Tusc. 1. 4, 7. Divico ita cum Caesare agit: Si pacem populus R. cum Helvetiis faceret, in eam partem ituros, atque ibi futuros Helvetios, ubi eos Caesar constituisset atque esse voluisset, Caes. B. G. 1. 13, 3. (= Si pacem p. R. facit, Helvetii erunt, ubi eos C. voluerit [Fut. ex.]). In his oratoribus illud animadvertendum est, posse esse summos, qui inter se sint dissimiles, C. Br. 56, 204. (Hier ist der Nebensatz nicht als Gedanke einer bestimmten Person, sondern ganz allgemein als Gedanke irgend einer beliebigen Person (= man) gedacht. Vetus est proverbium: paupertatem certissimam esse, cum alicujus indigeas, uti eo non posse, quia ignoretur, ubi projectum jaceat, quod desideratur, Colum. 12. 2, 3 (wenn man einer Sache entbehre weil man nicht wisse).

[ocr errors]

Anmerk. 1. Die §. 212 S. 919 erwähnten unterschiedenen Bedingungssätze nehmen in der obliquen Rede folgende Formen an, wie aus dem §. 180, Anm. 2-4 S. 771 und §. 238, Anm. 4 S. 1027 und §. 215, 4 S. 933 Angegebenen zu ersehen ist:

a) Si hoc dicis, erras.

Si hoc dixisti, errasti.

Si hoc dices, errabis.

Si hoc dixeris, errabis.

Si hoc dixeris, erraveris.·

3) Si hoc dicas, erres.
7) Si hoc diceres, errares.

Si hoc dixisses, errares.

Si hoc dixisses, errasses.

a) Si hoc dicis, puniris.

a) Activum:

Censeo, si hoc dicas, te errare.

Censebam, si hoc diceres, te errare (erra-
turum esse).

Censebam, si hoc dixisses, te errasse.
Censeo, si hoc dixeris, te errasse.
Censeo, si hoc dicas, te erraturum esse.
Censebam, si hoc diceres, te erraturum esse.
Censeo, si hoc dixeris, te erraturum esse.
Censebam, si hoc dixisses, te erraturum esse.
JCenseo, si hoc dixeris, futurum esse, ut er-

*

Censebam, si hoc dixisses, futurum esse, ut erravisses.

*

Censeo, si hoc dicas, te errare.

Censebam, si hoc diceres, te erraturum esse. Censeo, si hoc diceres, te erraturum esse. Censebam, si hoc diceres, te erraturum esse. Censeo, si hoc dixisses, te erraturum esse. Censebam, si hoc dixisses, te erraturum esse. Censeo, si hoc dixisses, te erraturum fuisse. Censebam, si hoc dixisses, te erraturum fuisse. b) Passivum:

Si hoc dixisti, punitus es.

(Censeo, si hoc dicas, te puniri.
Censebam, si hoc diceres, te puniri (puni-
tum iri).

Censeo, si hoc dixeris, te punitum esse.
Censebam, si hoc dixisses, te punitum esse.
Censeo, si hoc dicas, te punitum iri oder
futurum esse, ut puniaris.

Si hoc dices, punieris. Censebam, si hoc diceres, te punitum iri

oder futurum esse, ut punireris.

Censeo, si hoc dixeris, te punitum iri od. futurum esse, ut puniaris.

Si hoc dixeris, punieris. Censebam, si hoc dixisses, te punitum iri od.

futurum esse, ut punireris.

Si hoc dixeris, punitus censeo, si hoc dixeris, futurum esse ut pu

eris.

nitus sis od. te punitum fore.

Censebam, si hoc dixisses, futurum esse ut

punitus esses od. te punitum fore.

3) Si hoc dicas, puniaris.

y) Si hoc diceres, punireris.

Si hoc dixisses, punitus

esses.

Censebam, si hoc diceres, te punitum iri. Censeo, si hoc dicas, te puniri. [Censeo, si hoc diceres, te punitum iri. Censebam, si hoc diceres, te punitum iri. Censeo, si hoc dixisses, futurum fuisse, ut punireris.

Censebam, si hoc dixisses, futurum fuisse, ut punireris.

Erat scriptum, nisi domum reverteretur, se capitis eum damnaturos (sc. esse) Nep. 4. 3, 4 (direkt: Nisi revertēris damnabimus). Pythia praecepit, ut Miltiadem imperatorem sibi sumerent, id si fecissent, incepta prospera futura (sc. esse) 1. 1, 3 (direkt: si feceritis inc. pr. erunt).

Beispiele zu den irrealen Bedingungssätzen s. §. 215, 4 Seite 933. In vielen Fällen lässt sich nur aus dem Zusammenhange der Rede erkennen, ob das hypothetische Satzgefüge als real oder irreal aufzufassen ist, da z. B., wie aus der obigen Zusammenstellung ersichtlich ist, sowol si hoc dices, errabis wie si hoc diceres errares beides, von einem Nebentempus abhängig, heisst: censebam te, si hoc diceres, erraturum esse, ebenso si hoc dixeris, errabis und si hoc dixisses, errares: Censebam te, si hoc dixisses, erraturum esse. *[Für die weitläufige Umschreibung des Infin. Fut. exacti Act. (futurum esse, ut rexerim, rexissem), die gar nicht vorzukommen scheint, (s. §. 180, A. 4 S. 772) tritt wenigstens, wenn das regirende Verbum bereits ein Futurum oder ein Imperativ ist, der blosse Infinitivus Perfecti ein. Vgl. §. 238, Anm. 4 S. 1028 und die dort angeführten Beispiele.]

Anmerk. 2. Der Indikativ steht in den Nebensätzen der obliquen Rede, wenn dieselben nicht integrirende Bestandtheile der obliquen Rede sind, also wenn der Erzählende eigene Bemerkungen und Erklärungen in die Rede oder Meinung eines Anderen einschaltet, oder wenn die Gedanken in dem Nebensatze zwar zur Rede oder Meinung des Anderen gehören, aber als bestimmte Thatsachen oder als allgemeine Wahrheiten bezeichnet, oder wenn die Gedanken des Anderen zugleich als die Gedanken des Erzählenden dargestellt werden sollen; oft auch, wenn der Nebensatz nur eine einfache, für sich bestehende Umschreibung eines substantivischen Begriffs enthält. Caesari nuntiatur Sulmonenses, quod oppidum a Corfinio septem milium intervallo abest, cupere ea facere, quae vellet, sed a Q. Lucretio, senatore, et Attio Peligno prohiberi, qui id oppidum septem cohortium praesidio tenebant, Caes. B. C. 1. 18, 1. Caesari exploratores missi referunt apud Suebos silvam esse infinita magnitudine, quae appellatur Bacenis, B. G. 6. 10, 5. Vgl. 2. 4, 10. Per exploratores certior factus est ex ea parte vici, quam Gallis concesserat, omnes noctu discessisse, 3. 2, 1. Themistocles Xerxem litteris certiorem fecit id agi, ut pons, quem in Hellesponto fecerat, dissolveretur, Nep. 2. 9, 3. Vis, quae restant, me loqui? Ter. Andr. 195 (= reliqua). Sin vera sunt, quae dicuntur, migrationem esse mortem in eas oras, quas, qui e vita excesserunt, incolunt C. Tusc. 1. 41, 98 (in die von den aus dem Leben Geschiedenen bewohnten Räume). Nolite arbitrari me, quom a vobis discessero, nusquam aut nullum fore, Cat. m. 22, 79 (nach meinem Weggange). Placet Stoicis eos anhelitus terrae, qui frigidi sunt, quom fluere coeperint, ventos esse, Divin. 2. 19, 44 (= frigidos anhelitus). Scio fuisse nonnullos, qui ita existumarunt, juventutem, quae domum Catilinae frequentabat, parum honeste pudicitiam habuisse, Śall. C. 14, 7 (ubi v. Kritz). Metellus universos milites in concione laudat atque agit gratias; hortatur, ad cetera, quae levia sunt (= levia), parem animum gerant; pro victoria satis jam pugnatum, J. 54, 1. Adiciens nunquam defuturos raptores Italicae libertatis lupos, nisi silva, in quam refugere solent, esset excisa, Vell. 2. 27, 2. Quis potest esse tam mente captus, qui neget haec omnia, quae videmus, deorum immortalium nutu atque potestate administrari? C. Cat. 3. 9, 21. (Diese ganze sichtbare Welt.) Aber auch dann, wenn der Nebensatz ein wirkliches Glied der obliquen Rede bildet, wird zuweilen von den Schriftstellern in lebhafter Darstellung, in der die abhängige Rede den Charakter der direkten Form annimmt, der Indikativ gebraucht, als: Melius jam fore credo, te ubi videbit

Pl. Truc. 1. 2, 87. Eloquar me istanc capillo protracturum esse in viam, nisi hinc abducit Merc. 797. Factum (esse) ejus hostis periculum patrum nostrorum memoria, quom, Cimbris et Teutonis a Gajo Mario pulsis, non minorem laudem exercitus quam ipse imperator meritus videbatur Caes. B. G. 1. 40, 5 („ein auffallender Übergang in die direkte Rede“ Kraner). Jugurtha postero die cum Aulo in colloquio verba facit: tametsi ipsum cum exercitu fame ferroque clausum tenet, tamen se, humanarum rerum memorem, si secum foedus faceret, incolumes omnes sub jugum missurum, Sall. J. 38, 9. Jugurtha Bocchi animum oratione accendit: Romanos injustos, profunda avaritia, communes omnium hostis esse, quis omnia regna adversa sunt 81, 1. (Übergang in die direkte Redenam eis o. r. a. sunt.) Missi ad Porsenam legati eam esse dixerunt voluntatem omnium, ut, qui libertati erit in urbe finis, idem urbi sit, Liv. 2. 15, 3. Menenius Agrippa narrasse fertur: tempore, quo in homine non, ut nunc, omnia in unum consentiebant, sed singulis membris suum cuique consilium, suus sermo fuerat, indignatas reliquas partes sua cura, suo labore ac ministerio ventri omnia quaeri, 2. 32, 9. Bei den Späteren herrscht oft im Gebrauche des Indikativs und Konjunktivs grosse Willkür, namentlich ist dieses in auffälligster Weise der Fall bei Justinus. Aber auch schon Livius gebraucht oft den Indikativ, wo man den Konjunktiv erwarten sollte, I) worauf wahrscheinlich der ungemein häufige Gebrauch des Indikativs der Griechischen Sprache in der obliquen Rede 2) Einfluss gehabt hat. Sehr oft steht der Indikativ im Nebensatze, wenn derselbe der obliquen Rede vorangeht, so dass das Satzgefüge mit direkter Rede beginnt, ohne Rücksicht auf die folgende oblique Rede. Hoc velim tibi persuadeas, si rationibus meis provisum a te esse intellexero, magnam te ex eo et perpetuam voluptatem esse capturum, C. Fam. 3. 2, 2. Nisi forte existimatis, posteaquam judicia severa Romae fieri desierunt, Graecos homines haec venditare coepisse, Verr. 4. 59, 133. (So die besten cdd.)

2. Wenn der Nebensatz bloss der Form nach Nebensatz ist, aber dem Sinne nach die Geltung eines Hauptsatzes hat; so kann der Nebensatz durch den Accus. c. Inf. ausgedrückt werden. Dieser Fall tritt ein:

a) Wenn das Relativ qui statt et hic, nam hic; ubi statt et ibi u. s. w. (§. 197) steht; ebenso bei quare statt et ea re; diese Ausdrucksweise erscheint erst in der klassischen Zeit. Unumquemque nostrum censent mundi esse partem: ex quo (= et ex eo) illud natura consequi, ut communem utilitatem nostrae anteponamus, C. Fin. 3. 19, 64. Intellegitur a beata immortalique natura et iram et gratiam segregari, quibus remotis nullos a superis impendere metus, N. D. 1. 17, 45. Ait Aristoteles scriptas fuisse et paratas a Protagora rerum illustrium disputationes, quae nunc communes appellantur loci: quod idem fecisse Gorgiam, Br. 12, 47. Chrysippus censet, qui summum bonum dicant id esse, si vacemus omni molestia, eos invidiosum nomen voluptatis fugere, sed in vicinitate versari: quod facere eos etiam, qui illud cum honestate conjungerent, Ac. 2. 45, 138. Postea demonstrabitur potuisse hunc de illa supplicium sumere: quare esse indignum etc. Inv. 2. 27, 82. Quibus proeliis calamitatibusque fractos

coactos esse Sequanis obsides dare, Caes. B. G. 1. 31, 7. Illorum urbem ut propugnaculum oppositum esse barbaris, apud quam jam bis classes regias fecisse naufragium, Nep. 2. 7, 5 (= apud eam enim). A qua aetate etiam hostes iratos abstinere Liv. 24. 26, 11. Quos comprehendi

1) S. Weissenborn zu Liv. 2. 15, 3. -. 2) S. Kühner Ausf. Gramm. d. Griech.

Kühnast Liv. Synt. S. 235 f.
Spr. 2 II, §. 594, Anm. 1.

« ForrigeFortsæt »