necisque inimici factum videbat. Contemptim primo Marcius audiebat minas tribunicias: auxilii, non poenae ius datum illi potestati, plebisque, 35 non patrum tribunos esse. Ipse cum die dicta non adesset, perseveratum in ira est. Damnatus absens in Volscos exulatum abiit, minitans patriae hostilesque iam tum spiritus gerens.

Venientem Volsci benigne excepere benigniusque in dies colebant, quo maior ira in suos eminebat. Hospitio utebatur Atti Tulli. Longe is tum 40 princeps Volsci nominis erat Romanisque semper infestus. Ita cum alterum vetus odium, alterum ira recens stimularet, consilia conferunt de Romano bello. Imperatores ad id bellum lecti Attius Tullius et Cn. Marcius, exul Romanus, in quo aliquanto plus spei repositum. Quam spem nequaquam fefellit. Circeios profectus primum colonos inde Romanos expulit liberam45 que eam urbem Volscis tradidit. Inde in Latinam viam transgressus Satricum, Longulam, Poluscam, Coriolos oppida Romanis ademit. Postremum ad fossas Cluilias quinque ab urbe milia passuum castris positis populatur inde agrum Romanum custodibus inter populatores missis, qui patriciorum agros intactos servarent, sive infensus plebi magis, sive ut 50 discordia inde inter patres plebemque oreretur.

Sp. Nautius iam et Sex. Furius consules erant. Eos recensentes legiones, praesidia per muros distribuentes multitudo ingens pacem poscentium primum seditioso clamore conterruit, deinde vocare senatum, referre de legatis ad Cn. Marcium mittendis coegit. Acceperunt relationem patres, 55 missique de pace ad Marcium oratores atrox responsum rettulerunt: si Volscis ager redderetur, posse agi de pace. Iterum deinde iidem missi non recipiuntur in castra. Sacerdotes quoque suis insignibus velatos isse supplices ad castra hostium traditum est: nihilo magis quam legatos flexisse animum.

60

Tum matronae ad Veturiam, matrem Coriolani, Volumniamque uxorem frequentes coeunt. Id publicum consilium an muliebris timor fuerit, parum invenio. Pervicere certe, ut et Veturia, magno natu mulier, et Volumnia duos parvos ex Marcio ferens filios secum in castra hostium irent, et, quoniam armis viri defendere urbem non possent, mulieres preci65 bus lacrimisque defenderent. Ubi ad castra ventum est nuntiatumque Coriolano est adesse ingens mulierum agmen, primo multo obstinatior adversus lacrimas muliebres erat. Dein familiarium quidam, qui insignem maestitia inter ceteras cognoverat Veturiam inter nurum nepotesque stantem:,,Nisi me frustrantur," inquit,,,oculi, mater tibi coniunxque et 70 liberi adsunt." Coriolanus prope ut amens consternatus ab sede sua cum ferret matri obviae complexum, mulier in iram ex precibus versa: Sine;

66

1

priusquam complexum accipio, sciam," inquit,,,ad hostem an ad filium venerim, captiva materne in castris tuis sim. In hoc me longa vita et infelix senecta traxit, ut exulem te, deinde hostem viderem? Potuisti populari hanc terram, quae te genuit atque aluit? Non tibi, quamvis infesto animo 75 et minaci perveneras, ingredienti fines ira cecidit? Non, cum in conspectu Roma fuit, succurrit: intra illa moenia domus ac penates mei sunt, mater, coniunx liberique? Ergo ego nisi peperissem, Roma non oppugnaretur; nisi filium haberem, libera in libera patria mortua essem. Sed ego iam pati nec tibi turpius nec mihi miserius possum nec, ut sum miserrima, 80 diu futura sum: de his videris, quos, si pergis, aut immatura mors aut longa servitus manet." Uxor deinde ac liberi amplexi fletusque ab omni turba mulierum ortus et comploratio sui patriaeque fregere tandem virum. Complexus inde suos dimittit; ipse retro ab urbe castra movit.

nihil

Abductis deinde legionibus ex agro Romano invidia rei oppressum 85 perisse tradunt alii alio leto. Apud Fabium, longe antiquissimum auctorem, usque ad senectutem vixisse eundem invenio; refert certe hanc saepe eum exacta aetate usurpasse vocem: multo miserius seni exilium esse. Non inviderunt laude sua mulieribus viri Romani: templum Fortunae muliebri aedificatum dedicatumque est, quod monumento esset.

44. Der Tyrann Dionysius.

(Cicero, Tuscul. disput. V, 61-63.)

90

Dionysius tyrannus ipse iudicavit, quam esset beatus. Nam cum quidam ex eius adsentatoribus, Damocles, commemoraret in sermone copias eius, opes, maiestatem dominatus, rerum abundantiam, magnificentiam aedium regiarum, negaretque umquam beatiorem quemquam fuisse: ‚Visne igitur," inquit,,,o Damocle, quoniam te haec vita delectat, ipse 5 eam degustare et fortunam experiri meam?" Cum se ille cupere dixisset, conlocari iussit hominem in aureo lecto strato pulcherrimo textili stragulo magnificis operibus picto abacosque complures ornavit argento auroque caelato. Tum ad mensam eximia forma pueros delectos iussit consistere eosque nutum illius intuentes diligenter ministrare. Aderant unguenta, 10 coronae, incendebantur odores, mensae conquisitissimis epulis exstruebantur: fortunatus sibi Damocles videbatur. In hoc medio apparatu fulgentem gladium e lacunari saeta equina aptum demitti iussit, ut impenderet illius beati cervicibus. Itaque nec pulchros illos ministratores aspiciebat nec argentum, nec porrigebat manum in mensam, iam ipsae defluebant 15 coronae; denique exoravit tyrannum, ut abire liceret, quod iam beatus

Gündel, Roma Aeterna. Teil I.

5

nollet esse. Satisne videtur declarasse Dionysius nihil esse ei beatum, cui semper aliqui terror impendeat?

Quantopere vero amicitias desideraret, quarum infidelitatem extimesce20 bat, declaravit in Pythagoriis duobus illis, quorum cum alterum vadem mortis accepisset, alter, ut vadem suum liberaret, praesto fuisset ad horam mortis destinatam.,,Utinam ego," inquit,,,tertius vobis amicus adscriberer!" Quam miserum huic erat carere consuetudine amicorum, societate victus, sermone omnino familiari, homini praesertim docto a puero et artibus 25 ingenuis erudito! Musicorum vero perstudiosum, poetam etiam tragicum - quam bonum, nihil ad rem: in hoc enim genere nescio quo pacto magis quam in aliis suum cuique pulchrum est. Adhuc neminem cognovi poetam, qui sibi non optumus videretur. Sic se res habet: te tua, me delectant mea. Sed ut ad Dionysium redeamus: omni cultu et victu humano 30 carebat; vivebat cum fugitivis, cum facinerosis, cum barbaris. Neminem, qui aut libertate dignus esset aut vellet omnino liber esse, sibi amicum arbitrabatur.

45. Treue Freundschaft des Damon und Phintias.

(Val. Maximus, fact. et dict. memor. IV, 7, 6. Ext. 1.)

Damon et Phintias, Pythagoricae prudentiae sacris initiati, tam fidelem inter se amicitiam iunxerant, ut, cum alterum ex his Dionysius Syracusanus interficere vellet atque is tempus ab eo, quo domum profectus res suas ordinaret, impetravisset, alter vadem se pro reditu 5 eius tyranno dare non dubitaverit. Solutus erat periculo mortis, qui modo gladio cervices subiectas habuerat. Igitur omnes et in primis Dionysius novae atque ancipitis rei exitum speculabantur. Adpropinquante deinde definita die nec illo redeunte unus quisque stultitiae tam temerarium sponsorem damnabat. At is nihil se de amici constantial 10 metuere praedicabat. Eodem autem momento et hora a Dionysio constituta, qui veniam acceperat, supervenit. Admiratus amborum animum. tyrannus supplicium fidei remisit insuperque eos rogavit, ut se in societatem amicitiae tertium sodalicii gradum intima culturum benevolentia reciperent.

15

Hascine vires amicitiae! Mortis contemptum ingenerare, vitae dulcedinem exstinguere, crudelitatem mansuefacere, odium in amorem convertere, poenam beneficio pensare potuerunt.

46. Hannibal.

(Livius, ab urbe cond. lib. XXI, 4.)

Missus Hannibal in Hispaniam primo statim adventu omnem exercitum in se convertit. Hamilcarem iuvenem redditum sibi veteres milites credere: eundem vigorem in vultu vimque in oculis, habitum oris lineamentaque intueri. Dein brevi effecit, ut pater in se minimum momentum ad favorem conciliandum esset.

5

Numquam ingenium idem ad res diversissimas, parendum atque imperandum, habilius fuit. Itaque haud facile discerneres, utrum imperatori an exercitui carior esset. Neque Hasdrubal alium quemquam praeficere malle, ubi quid fortiter ac strenue agendum esset, neque milites alio duce plus confidere aut audere. Plurimum audaciae ad pericula capessenda, 10 plurimum consilii inter ipsa pericula erat. Nullo labore aut corpus fatigari aut animus vinci poterat. Caloris ac frigoris patientia par. Cibi potionisque desiderio naturali, non voluptate modus finitus. Vigiliarum somnique nec die nec nocte discriminata tempora: id, quod gerendis rebus superesset, quieti datum. Ea neque molli strato neque silentio accersita: multi saepe 15 militari sagulo opertum humi iacentem inter custodias stationesque militum conspexerunt. Vestitus nihil inter aequales excellens; arma atque equi conspiciebantur. Equitum peditumque idem longe primus erat: princeps in proelium ibat, ultimus conserto proelio excedebat.

Has tantas viri virtutes ingentia vitia aequabant: inhumana crudelitas, 20 perfidia plus quam Punica, nihil veri, nihil sancti, nullus deum metus, nullum ius iurandum, nulla religio.

Cum hac indole virtutum atque vitiorum triennio sub Hasdrubale imperatore meruit nulla re, quae agenda videndaque magno futuro duci esset, praetermissa.

47. Die Schlacht am Trasimenischen See.

(Livius, ab urbe cond. lib. XXII, 4—7.)

25

Hannibal quod agri est inter Cortonam urbem Trasumennumque lacum omni clade belli pervastat, quo magis iram hosti ad vindicandas sociorum iniurias acuat. Et iam pervenerat ad loca nata insidiis, ubi maxime montes Cortonenses Trasumennus subit. Via tantum interest perangusta, velut ad id ipsum de industria relicto spatio; deinde paulo 5 latior patescit campus; inde colles assurgunt. Ibi castra in aperto locat, ubi ipse cum Afris modo Hispanisque consideret. Baliares ceteramque

levem armaturam post montes circumducit. Equites ad ipsas fauces saltus tumulis apte tegentibus locat, ut, ubi intrassent Romani, obiecto equitatu 10 clausa omnia lacu ac montibus essent.

Flaminius cum pridie solis occasu ad lacum pervenisset, postero die vixdum satis certa luce angustiis superatis, postquam in patentiorem campum pandi agmen coepit, id tantum hostium, quod ex adverso erat, conspexit; ab tergo ac super caput haud dispectae insidiae. Poenus 15 ubi, quod petierat, clausum lacu ac montibus et circumfusum suis copiis habuit hostem, signum omnibus dat simul invadendi. Qui ubi, qua cuique proximum fuit, decucurrerunt, eo magis Romanis subita atque improvisa res fuit, quod orta ex lacu nebula campo quam montibus densior sederat agminaque hostium ex pluribus collibus ipsa inter se satis con20 specta eoque magis pariter decucurrerant.

Romanus clamore prius undique orto, quam satis cerneret, se circumventum esse sensit, et ante in frontem lateraque pugnari coeptum est, quam satis instrueretur acies aut expediri arma stringique gladii possent. Consul perculsis omnibus ipse satis, ut in re trepida, impavidus turbatos 25 ordines instruit, ut tempus locusque patitur, et, quacumque adire audirique potest, adhortatur ac stare ac pugnare iubet: nec enim inde votis aut imploratione deum, sed vi ac virtute evadendum esse; per medias acies ferro viam fieri et, quo timoris minus sit, eo minus ferme periculi esse. Ceterum prae strepitu ac tumultu nec consilium nec imperium 30 accipi poterat, tantumque aberat, ut sua signa atque ordines et locum noscerent, ut vix ad arma capienda aptandaque pugnae competeret animus opprimerenturque quidam onerati magis iis quam tecti. Et erat in tanta caligine maior usus aurium quam oculorum. Ad gemitus vulnerum ictusque corporum aut armorum et mixtos clamores circumferebant ora oculosque. 35 Alii fugientes pugnantium globo illati haerebant, alios redeuntes in pugnam avertebat fugientium agmen.

Deinde ubi in omnes partes nequiquam impetus capti et ab lateribus montes ac lacus, a fronte et ab tergo hostium acies claudebant apparuitque nullam nisi in dextera ferroque salutis spem esse, tum sibi quisque 40 dux adhortatorque factus ad rem gerendam, et nova de integro exorta pugna est, non illa ordinata per principes hastatosque ac triarios, nec ut pro signis antesignani, post signa alia pugnaret acies, nec ut in sua legione miles aut cohorte aut manipulo esset. Fors conglobabat, et animus suus cuique ante aut post pugnandi ordinem dabat; tantusque fuit ardor 45 omnium, adeo intentus pugnae animus, ut eum motum terrae, qui multarum urbium Italiae magnas partes prostravit avertitque cursu rapidos amnes,