et nitro prius et nigra perfundere amurca,
grandior ut fetus siliquis fallacibus esset,
et quamvis igni exiguo properata maderent.
vidi lecta diu et multo spectata labore
degenerare tamen, ni vis humana quotannis
maxima quaeque manu legeret. sic omnia fatis
in peius ruere ac retro sublapsa referri,

non aliter quam qui adverso vix flumine lembum
remigiis subigit, si bracchia forte remisit,
atque illum praeceps prono rapit alveus amni.

Praeterea tam sunt arcturi sidera nobis
haedorumque dies servandi et lucidus anguis,

quam quibus in patriam ventosa per aequora vectis

195

200

205

196 Pri

TESTIMONIA. 194 A. Mai thes. nov. lat. 36 'Vergilius nitro et amurca perfundi iubet fabam. sic etiam grandescere promittit' Plinius nat. hist. XVIII 157 195 sq. Columella de r. r. II 10, 11 scianus 766 P. 197-200 Columella de r. r. II 9, 12 III 10, 18 198 ult. syll. IV 226 K. 199-203 'sic omnia . . . amni' Gellius X 29 201 sq. quam subigit' Nonius 534, 9 Fulgentius 564, 7 201 'lembus' Probus 36, 18 K. 202 sq. si bracchia. . . amni' Nonius 530, 6 Acro Hor. carm. III 29, 32 203 Servins Dan. Aen. IV 424 'prono r. a. a.' Priscianus 766 P. 204-207 Columella de r. r. XI 1, 31 204 sq. Acro Hor. carm. III 1, 24 quippe Vergilio iubente praedisci ventos ante omnia ac siderum mores neque aliter quam navigantibus servari' Plinius nat. hist. XVIII 206 204 Servius Aen. IV 578 205 'haedorumque dies servandi' Acro Hor. carm. III 7, 6 'haedorumque dies' Probus 36, 19 K. 'et 1. a.' Probus 36, 22 K. 206. 'ventosa . . . vectis' Servius Aen. VIII 449

VARIA LECTIO. 194 AMVRCA PRU AMVRGA My MVRGA A amurca per c scribitur et per'g pronuntiatur' Servius cf. prol. 392 195 laetior Columella 197 vidi ego lecta Columellae II 9,12 MVLTOS SPECTATA R multif pectata (i eras.) y multo expectata b 198 VEIS AM1 menf Columellae Reg. Aen. II 169 ac] ET Pbc, SVBLABSA AMPy: cf. prol. 390 201 ad

199 MANVS M Columellae Reg.

200 ac... referri

202 SVBEGIT P

203 ILLVMPRAECEPSPRONO P: cf. ecl. VIII 59 ge. III 236 IV 29 ILLVM

uorso Nonii Guelf.

PRE

PRONOINCEPS (PRE m. rec. sup.) R ILLVMINPRAECEPS PRONO AMybc, Gellius, Nonius TRAHIT R

cf. prol. 40 sqq.

sup. I) P uectef b1

I

204-310:

206 VECTUS (U m. 2 corr. in O et ead. m.'

pontus et ostriferi fauces temptantur Abydi.
libra die somnique pares ubi fecerit horas,
et medium luci atque umbris iam dividit orbem:
exercete, viri, tauros, serite hordea campis
usque sub extremum brumae intractabilis imbrem;
nec non et lini segetem et Cereale papaver
tempus humo tegere et iamdudum incumbere aratris,
dum sicca tellure licet, dum nubila pendent.
vere fabis satio; tum te quoque, medica, putres
accipiunt sulci, et milio venit annua cura,
candidus auratis aperit cum cornibus annum

210

215

TESTIMONIA. 208 Gellius IX 14 Charisius I 126 K. Priscianus 780. 781. 1102 P. Probi cath. IV 3 K. Donatus Ter. Andr. II 5, 19 schol. Lucani VIII 467 Probus 36, 29 K. Servius Aen. I 470 libra die' Servius Aen. I 156 'libra die somnique' fr. Bob. de nom. V 556 K. schol. Persii V 47 210 Asper 113, 12 'sane reprehensus Vergilius dicitur a Bavio et Maevio hoc versu: hordea qui dixit, superest ut tritica dicat' Servius. cf. Diomedes I 328 K. Priscianus 663 P. 'serite h. c.' Pompeius V 177 K. de dub. nom. V 579 K. Augustini regul. V 506 K. 'inserite ordea c.' anecd. Helv. 48. 85 'serit h.' ex Charisii art. gr. exc. I 550 K. 211 ult. syll. IV 254 K. Arusianus VII 514 K. 212 Cereale p.' Probus 37, 1 214 Columella de r. r. II 8, 3 215 sq. Seneca epist. 86, 16 215 Vergilius eam' (fabam) 'per ver seri iubet circumpadanae Italiae ritu' Plinius nat. hist. XVIII 120 'vere f. s. Charisius I 34. 93 K. Nonius 227, 3 Asper 113, 14 K. 217 sq. Probus 37, 2 K. Macrobius comm. in somn. Scip. I 18, 15

VARIA LECTIO. 208 DIE APy, Servius, Priscianus, Probi cath., inc. de nom., Charisii cod., schol. Luc. DIE' (I supraser. col. rubro) M DIEI R, Probi 36, 29 libri die. but facile his credam, qui scripserunt idiographum librum Vergilii se inspexisse, in quo ita scriptum est: libra dies... horas, id est: libra diei somnique' Gellius. cf. prol. 137 209 DIVIDET Ryb: cf. 188, at contra 450 III 303. 336 IV 401 recte laudata a Wagnero VRBEM M

211 IMBRES A 213 IANDVDVM M: cf. prol. 430

S

aratrif 7', Servius ARATRIS (sup. m. rec. raftrif) P ARATRIS M RASTRIS AR aratrif in ras. b ratris Mentel. alter m. 1 215 satio est Seneca tunc Seneca PVTRIS A 216 Acci

piant c

taurus, et averso cedens canis occidit astro.
at si triticeam in messem robustaque farra
exercebis humum solisque instabis aristis,
ante tibi Eoae Atlantides abscondantur
Cnosiaque ardentis decedat stella coronae,
debita quam sulcis committas semina quamque
invitae properes anni spem credere terrae.
multi ante occasum Maiae coepere; sed illos
expectata seges vanis elusit avenis.

si vero viciamque seres vilemque phaselum
nec Pelusiacae curam aspernabere lentis,
haut obscura cadens mittet tibi signa bootes:
incipe et ad medias sementem extende pruinas.

220

225

230

TESTIMONIA. 219 sqq. Vergilius triticum et far a vergiliarum occasu seri iubet, hordeum inter aequinoctium autumni et brumam, viciam vero et passiolos et lentem boote occidente' Plinius nat. hist. XVIII 202 219-221 Columella de r. r. II 8, 1 219 Asper 113, 13 K. (om. 'at') 'robustaque f.' Probi cath. IV 14K. 221-223 ante. semina' Probus 37, 13 K. 221 Marius Victorinus VI 29 K. Terentianus Maurus 1188 Servius Aen. VIII 138 222 Probus 17, 13 K. Acro Hor. carm. II 19, 14 224 anni... terrae' Acro Hor. carm. I 3, 5 225 sq. Probus 37, 28 K. 'sed . . . aristis' Nonius 301, 24. 416, 25 225 multi. coepere' Servius Aen. VIII 138 38, 1 K. 227 'si . . . seres' ult. syll. IV 250 K. 'viciamque. phaselum' Acro Hor. carm. I 20, 1 'vilemque faselum' Nonius 529, 12 228 Nonius 210, 4 229 sq. Beda te temp.

Servius ge. I 274

227-229 Probus

ratione 16

VARIA LECTIO.

218 AVERSO APRybc, Probus ADVERSO M, schol. Bern. 'averso autem astro duplex lectio est, nam alii adverso legunt' e. q. s. Servius. Fluctuant Macrobii exemplaria, sed auerso

praeter alia Bongars. 1 cf. prol. 237 sq.

E

sup.) P CADENS M

N

219 IM (N m. 2 sup.) P

A

cf. prol. 387 eoe c

T

CEDENS (T m. 2

221 sq. cf. Ni

AE

221 AEO M aeoae y:

ABSCONDVNTVR (A m. 2 sup.) P abfcondentur y 222 CNOSIA AP, Probus GNOSIA MRybc procedat Schraderus decedat etiam Servius 226 AVENIS Pybe, Probus: cf. II. Keilius Philol. II 164 sq. ARISTIS ut 220 AMR, Nonius 229 MITTIT AM mittat cl 230 EXPENDERE R

Idcirco certis dimensum partibus orbem

per duodena regit mundi sol aureus astra.

quinque tenent caelum zonae: quarum una corusco
semper sole rubens et torrida semper ab igni;
quam circum extremae dextra laevaque trahuntur
caeruleae, glacie concretae atque imbribus atris;
has inter mediamque duae mortalibus aegris
munere concessae divom, et via secta per ambas,
oblicus qua se signorum verteret ordo.
mundus, ut ad Scythiam Riphaeasque arduus arces
consurgit, premitur Libyae devexus in austros.
hic vertex nobis semper sublimen; at illum
sub pedibus Styx atra videt manesque profundi.
maxumus hic flexu sinuoso elabitur anguis
circum perque duas in morem fluminis arctos,

235

240

245

TESTIMONIA. 232 Consentius V 401 K. 233-239 Probus 38,17 K. Hyginus gromaticus de limitibus constituendis p. 185 L. 233-238 quinque... divom' Beda de temp. rat. 34 233 'quinque... zonae' Probus 40, 16 K. Isidorus de natura rerum 10 p. 22 ed. Becker 233 sq. corusco . . . rubens' de dub. nom. V 573 K. 234 Acro Hor. carm. I 22, 21 III 3, 54 comm. Bern. Lucani VIII 164 235 sq. quam... concretae' Isidorus de natura rer. 9 p. 22 ed. Becker 236 Acro Hor. carm. I 22, 20 III 3, 56 237 sq. has .. divom' Macrobius somn. Sc. II 5, 16 237-239 'duae. ordo' Macrobius somn. Sc. II 8, 2 240 sq. 242 sq. Macrobius comm. in somn. Sc. I 16, 5 242 Festus 306 v. sublimen georg. I 209 II 310 Acro Hor. carm. III 24, 38 40, 5 K. somn. Scip. II 8, 6 'circum. . . morem' Sacerdos VI 514 K.

Servius ge. I 324

244 Nonius 207, 10

at... profundi' Servius ge. I 209
hic. sublimis'

Servius Aen. I 114 244-246 Probus

245 Priscianus 986 P. Macrobius

VARIA LECTIO. 236 CAERVLEAE MPRybc, Hygini q, Isidorus, Servius ut videtur: γλαυκοῖο κελαινοτέραι κυάνοιο Eratosthenes caerulea b2, Pierii 4, Probi exempl., Hygini o

add. in mg.y

que om. A

237 om.,

239 OBLIQVS R OBLIQVVS Mbc

h

240 RIPHEAS AMPRbc ripaeaf y Riphaeas Servius 242 semper] caeli Servius ge. I 209 sublimen Verrium Flaccum legisse demonstravi in ann. philol. LXXVII 184 sq. cf. prol. 446 SVBLIMES R SVBLIMIS AMPybc, Macrobii Pseudoacronis Servii exempl. ut vid. sub. Festi cod. 244 SINVOSSO P: cf. prol. 445

arctos Oceani metuentis aequore tingui.
illic, ut perhibent, aut intempesta silet nox
semper et obtenta densentur nocte tenebrae,
aut redit a nobis Aurora diemque reducit;
nosque ubi primus equis Oriens adflavit anhelis,
illis sera rubens accendit lumina Vesper.

Nec frustra signorum obitus speculamur et ortus
temporibusque parem diversis quattuor annum:
hinc tempestates dubio praediscere caelo
possumus, hinc messisque diem tempusque serendi,
et quando infidum remis impellere marmor

conveniat, quando armatas deducere classis

aut tempestivam silvis evertere pinum.
frigidus agricolam siquando continet imber,
multa, forent quae mox caelo properanda sereno,

250

257

258

252

255

259

TESTIMONIA. 246 Macrobius comm. in somn. Scip. I 16, 4 ult. syll. IV 231 K. Arusianus VII 493 K. 247-251 Probus 39, 27 K. 249 schol. Lucani VI 572 250 sq. Seneca epist. 122, 2 Martianus Capella VI 592 250 schol. Statii Theb. V 178 comm. Bern. Lucani VI 571 254 sq. 'remis... conveniat' Servius ge. I 3 255 quando... classes' corp. gloss. V 179, 18 256 Macrobius Sat. VI 4, 16 Acro Hor. carm. I 23, 12 257 Nonius 357, 20 258 Servius Aen. I 133 259-261 'frigidus... datur' Gellius X 11 Nonius 51, 28 Macrobius Sat. VI 8, 11

VARIA LECTIO. 246 Arctof y

METVENTIS Ay1, de ult. syll. METVENTES MPRbc 248 DENSENTVR PRyb: cf. Aen. VII 794 XI 650 DENSANTVR AMc, Probi exempl. nube Schraderus 249 redit (dit in ras.) c reddit nobis Probus 250 equis... anhelis Aen. V 739 anhelans Probi exempl. 251 illis Seneca, ut Lucretius I 1065 ILLIC AMPRybc, Probi exempl. cf. prol. 240. An illi? ostendit Probi exempl.

=

257 sq.

252 dubii b1 PRAEDI

V

tempeftaque ferendi (ta eras.) y 255 armatof y1 CLAS

254 convellere Servius ge. I 3 SES APRyb deducere claffef in ras. c 256 et Macrobius 259-275 vide an post 310 olim locum habuerint. Ante v. 259 desideramus quaedam in hanc sententiam: sunt enim suis quacque temporibus opera adsignata, etiam eis, quae nullum omnino negotium videntur admittere' 259 agricolas Macrobius 260 POST M mox in ras. b