arborei fetus alibi, atque iniussa virescunt

gramina. nonne vides croceos ut Molus odores,
India mittit ebur, molles sua tura Sabaei,
at Chalybes nudi ferrum, virosaque Pontus
castorea, Eliadum palmas Epiros equarum?
continuo has leges aeternaque foedera certis
imposuit natura locis, quo tempore primum
Deucalion vacuum lapides iactavit in orbem,

unde homines nati, durum genus. ergo age, terrae
pingue solum primis extemplo a mensibus anni
fortes invortant tauri, glaebasque iacentis

pulverulenta coquat maturis solibus aestas;

TESTIMONIA. 55 sq. arborei . . . gramina' Acro ad Hor. carm. I 4, 10 'iniussa v. gramina' Acro ad Hor. carm. I 4, 10 55 arborei f. a. ult. syll. IV 250 K. 56-59 'nonne ... equarum' Probus 33, 3 K. 56 'croceos. . . odores' Porphyrion ad Hor. serm. II 4, 68 57 anecd. Helv. 177 Acro ad Hor. carm. I 31, 6 'molles Sabaei' Priscianus 1088 P. 58 sq. at... castorea' Servius Aen. VIII 421 59 Eliadum ... equarum' schol. Lucani I 294 VIII 374 60 Probus 33, 27 K. 61 sq. quo... orbem' glossator Censorini de die nat. p. 10, 7.J. 62 schol. Statii Theb. III 560 Acro ad Hor. carm. I 2,29 63 'unde genus' schol. Iuvenal. I 83 Servius et schol. Bern. ge. II 341 'homines. . . genus' Probus 79, 5 K. 64 'primis anni' Servius ge. III 304 66 Servius Dan. Aen. IV 155 terra in futurum proscinditur Vergilio maxume auctore, ut glaebas sol excoquat' Plinius nat. hist. XVIII 242 67-70 cf. Plinius nat. hist. XVIII 242 extr.

T

VARIA LECTIO. 56 ut semper Tmolus Probi Vat. MOLVS A, gloss. in b MOLVS (T col. rubro) M MOLOS P IMOLVS R molef γ .mo.luf c Tmolos χ Tmolus Servius et Probus: cf. Fleckeiseni annales LXXVII 195 sq. prol. 447 et Bureschi Klaros p. 14 sqq. ut tmoluf odoref in ras. b 57 MITTET (E m. 2 corr. in I) P MITTAT M2c, Seneca mittit Servius sane tus modo sine aspiratione dicimus' Servius 58 virosaque Pontus] VIROSEQVARVM m. 1 A 59 Epiros testatur Servius 60 AETERNAQ⋅ MRybcy, Servius et Probus: cf. Aen. XI 356 XII 191 prol. 312 ALTERNA/// (in rasura potest fuisse Q.) P 61 INPOSVIT Ayc 62 LAPIDIS P 63 DVRVM eras. P

64 ut primis Servius ge. III 304 TANT M INVERTANT APRybc 66 solibus] FRVGIBVS R solibus' Servius Dan.

E

65 INVOR

a om. Abic IACENTES MRb iacentem y1 Ipsius manu adiectum maturis

at si non fuerit tellus fecunda, sub ipsum
arcturum tenui sat erit suspendere sulco:
illic, officiant laetis ne frugibus herbae,

hic, sterilem exiguus ne deserat umor harenam.
Alternis idem tonsas cessare novalis,
sluggish

et segne patiere situ durescere campum;
aut ibi flava seres mutato sidere. farra,

unde prius laetum siqua quassante legumen
aut tenuis fetus viciae tristisque lupini

sustuleris fragilis calamos silvamque sonantem.
urit enim lini campum seges, urit avenae,
urunt Lethaeo perfusa papavera somno:
set tamen alternis facilis labor, arida tantum
ne saturare fimo pingui pudeat sola neve
effetos cinerem immundum iactare per agros.

II 412

70

75

80

TESTIMONIA. 67 sq. Probus 34, 12 K. 'at... arcturum' Priscianus 1000 P. 68 tenui... sulco' Servius ge. I 45 69 sq. Probus 33, 1 K. 70 Probus 34, 18 K. 71 Servius ge. I 82 Nonius 215, 22 'Vergilius alternis cessare arva suadet' Plinius nat. hist. XVIII 187 'tonsas cessare novales' schol. Med. ecl. X 7 71 sq. Servius ge. 73-76 Probus 34, 24 K. cf. Plinius nat. hist. XVIII 187 extr. 73 'farra' Priscianus 663 P. 74 schem. lex. p. 56 H. 'siliqua quassante' Servius Aen. I 234 75 sq. tristisque . . . calamos' Nonius 409, 22 tristisque 1.' Macrobius Sat. VI 5, 5 Isidorus orig. XVII 4,7 Servius ge. II 126 'tristis lupini' schol. Bern. ge II 126 76 Nonius 404, 29 77 sq. Columella de r. r. II 14, 3 Vergilius et lino segetem exuri et avena et papavere arbitratur' Plinius nat. hist. XVII 56 'urit... seges' Servius ge. I 212 78 Probus 34, 30 K. Lethaeo somno' Isidorus orig. XVII 9, 31 'perfusa p. s.' de dub. nom. V 586 K. 80 sq. 'neve... agros' Nonius 198,9 81 'et cinerem ... agros' Servius Aen. XII 611

VARIA LECTIO. 68 TENVLLAT R 69 sq. (ipsius) manu adiecti sunt deletis duobus, quorum (alter totus legi) potuit: ipsis officiant segetes ne frugibus illic, ex altero hoc tantum: ne deserat umor harenam.' Servius Dan. ad 67 LAETI. (erasa infima litterae I parte et extrema littera, de pr. m. non liquet) P HERBAE (E alt. eras.) P 71 AETERNIS A TON

A

SIS M

noualif yc, Nonius NOVALES MPRb

f 82 sidere Servius, Probus
76 sustulerit Nonii p
80 neue in ras. c

75 tenuel b FRAGILES Pb

73 SEMINE R: LVPINIS R

79 SED libri

81 EFFECTOS Ry, Wolf. Nonii.

sic quoque mutatis requiescunt fetibus arva;
nec nulla interea est inaratae gratia terrae.
saepe etiam steriles incendere profuit agros,
atque levem stipulam crepitantibus urere flammis:
sive inde occultas vires et pabula terrae
pinguia concipiunt, sive illis omne per ignem
excoquitur vitium atque exsudat inutilis umor,
seu plures calor ille vias et caeca relaxat
spiramenta, novas veniat qua sucus in herbas;
seu durat magis, et venas adstringit hiantis,
ne tenues pluviae rapidive potentia solis.
acrior aut Boreae penetrabile frigus adurat.
multum adeo, rastris glaebas qui frangit inertis
vimineasque trahit crates, iuvat arva, neque illum

TESTIMONIA.

87 sq.

82 schol. Statii Theb. III 182 83 Priscianus p. 1206 P. 'nec n.' schol. Bern. ge. I 82 84-93 Macrobius Sat. V 1, 14 84 Macrobius Sat. I 18, 24 comm. Bern. Lucani IX 183 'sunt qui accendant in arvo et stipulas magno Vergili praeconio. summa antem eius ratio ut herbarum semen exurant' Plinius nat. hist., XVIII 300 85 Nonius 255, 9 'crepitantibus u. f.' Macrobius Sat. VI 4, 5 86-88 'sive ... vitium' Quintilianus IX 3, 96 'omne umor' Servius Aen. VI 287 88 exudat i. u.' gloss. Lucani IV 643 p. XC ed. Weber 89 'seu... vias' Quintilianus IX 3, 96 89 sq. Priscianus 776 P. 'seu ... spiramenta' Priscianus 748 P. Utroque Prisciani loco tam 'plures' dici quam 'pluris' accusativo plurali comprobatur singulis exemplis Vergilii et Horatii priore, altero autem loco Vergilii Terentii Horatii Ciceronis item singulis exemplis

91 'seu durat magis' Quintilianus IX 3, 96 92 sq. 'ne... acrior' Nonius 411, 24 92 'ne tenues p.' Agroecius VII 121 K. 'rapidive p. s.' Servius Aen. I 42 schol. Stat. Theb. I 419 93 aut... adurat' Servius Aen. I 92 Nonius 452, 13 Donatus Terent. eun. I 2, 4 Isidorus orig. XIII 10,8 'penetrabile. . . adurat' comm. Bern. Lucani IV 52 94 Nonius 438, 29

VARIA LECTIO. 82 sq. post 78 collocari voluit Schraderus 82 REQVIESCENT R 84 STERILIS A

86 UIRIS M1

89 PLVRES P, Macrobii exemplaria, Prisciani 748 p, 776 ∞, ut utrum pluris an plures legerit Probus auctor eius, non liqueat: sed ipse videtur plures legisse. PLVRIS AMRyc 91 ABSTRINGIT A aftringit b

hiantef b1c

in

92 TENVIS PR rapi94 INERTES M2Rb hertef c 95 GRATES Ry cratef (c e corr.) b CRATIS M1

dique y

flava Ceres alto nequiquam spectat Olympo; et qui, proscisso quae suscitat aequore terga, rursus in obliquom verso perrumpit aratro, exercetque frequens tellurem atque imperat arvis. Jumida solstitia atque hiemes orate serenas, agricolae: hiberno laetissima pulvere farra, laetus ager; nullo tantum se Mysia cultu iactat, et ipsa suas mirentur Gargara messes.] quid dicam, iacto qui semine comminus arva insequitur, cumulosque ruit male pinguis harenae, deinde satis fluvium inducit rivosque sequentis et, cum exustus ager morientibus aestuat herbis,

100

105

TESTIMONIA. 96 flava C.' Agroecius VII 125 K. Beda VII 272 K. Acro ad Hor. carm. II 13, 21 99 Priscianus 1163. 1167. 1178 P. Nonias 295, 13 Acro Hor. carm. I 4, 10 epod. II 3 'exercetque f. t.' schol. Hor. epod. II 2 atque i. a.' Servius ge. I 55. 128 100 ergo qui dixit hiemes serenas optandas, non pro arboribus vota fecit. nec per solstitia imbres vitibus conducunt. hiberno quidem pulvere laetiores fieri messis luxuriantis ingeni fertilitate dictum est.' Plinius nat. hist. XVII 13 'umida s.' Probi inst. art. IV 124 K. schol. Bern. I 157 100-103 Macrobius V 20, 1 101 hiberno . . . farra' Macrobius Sat. V 20, 17 102 sq. laetus. . . iactat' Nonius 340, 33 'nullo... messes' Probus 35, 3 K. 'nullo . . . iactet' Servius Dan. messes' Philargyrius ge. III 269 105 'cumulosque... harenae' Nonius 164, 11 i.' ult. syll. IV 247 K. Cledonius V 66. 70 K.

103 et

Aen. I 140
104 sq. Nonius 380, 11
106 deinde s. f.
Servius ge. I 270

VARIA LECTIO.

97 quae] qui y

98 OBLIQVOM M17 OBLIQVM R OBLICVM AP obliquu be perrupet b1 100-103 secundis curis Vergilium addidisse, nec tamen ad reliqui carminis contextum adcommodasse conieci lect. Verg. 4 prol. 32, inanibus argumentis tueri studuit Conington. cf. Havet revue de philol. VIII 2 102 MYSIA MR, Philargyrius, Macrobius, Prous (cuius tamen vide adn.) MYSIA (OE m. 2 sup.) P MOESIA Ar, schol. Bern. et Leid., Nonii Bern. pr. Mysia et Moesia Servius milia y moefia cultu in ras. b caelo Peerlkampus 103 iactet Probus, Servius Dan. in Aen. I 140 cf. prol. 165. 192 mirentur Probus MIRANTVR AMPRybe, Philargyrius ge. III 269

T

105 CVMVLOS, sed 0 m. 2 corr. in V, P CVMVLOS M CVMVLO A 106 sequentes bc FLVENTES R sequentis Servius

ecce supercilio clivosi tramitis undam
elicit? illa cadens raucum per levia murmur
saxa ciet, scatebrisque arentia temperat arva.
quid qui, ne gravidis procumbat culmus aristis,
luxuriem segetum tenera depascit in herba,
cum primum sulcos aequant sata, quique paludis
conlectum umorem bibula deducit harena?
praesertim incertis si mensibus amnis abundans
exit et obducto late tenet omnia limo,
unde cavae tepido sudant umore lacunae.

110

115

120

Nec tamen, haec cum sint hominumque boumque labores versando terram experti, nihil improbus anser Strymoniaeque grues et amaris intiba fibris officiunt aut umbra nocet. pater ipse colendi haut facilem esse viam voluit, primusque per artem movit agros curis acuens mortalia corda,

nec torpere gravi passus sua regna veterno.

TESTIMONIA.

108 sq. fecce . . . elicit' Arusianus VII 471 K. 108 'clivosi t.' de dub. nom. V 591 K. 109 sq. elicit . . . ciet' Acro Hor. carm. I 17, 12 'illa. . . ciet' Nonius 266, 10 'per . . . ciet' Acro Hor. carm. III 13, 15 112 Servius ge. I 295 II 252 Nonius 339, 32. 113 cum ... sata' Servius Aen. X 190 113 sq. 'quique harena' Servius ge. I 270 114 Probus 34, 21 K. 115 'praesertim . . . mensibus' ult. syll. IV 252 K. 115 sq. praesertim... exit' Nonius 41, 20 Servius Aen. II 497 'amnis. . . limo' Nonius 412, 10 116 et... limo' Servius et schol. Bern. ge. III 136 118 sq. Macrobius Sat. VI 2, 29 118 Servius Aen. II 306 119 nihil i. a. schol. Bern. ge. I 156. 271 i. a.' schol. Bern. ge. I 388 120 Acro Hor. carm. I 31, 16 'Strymoniaeque g.' Nonius 208, 16 Acro Hor. epod. II 35 schol. Lucani III 199 Probus 35, 9 K. 'et amaris

i. f.' Charisius I 100 K. 'amaris i. f.' schol. Bern. ge. I 155 121 aut u. nocet' Servius ecl. X 76 schol. Bern. ge. I 156 124 Probus 35, 11 K.

VARIA LECTIO. 109 ELIGIT R etlicit, i. e. eclicit

110 CATEBRISQVAE (S m. 2 sup.) P CATEBRISQ · M

f f

111 grandi (di in ras.) b

in IS vel vice versa) P

ULMVS A 113 PALVDE (E corr. 114 DIDVCIT A, Bossler Philol. XXI

159 (progr. Darmst. 1872 p. 9) sed cf. prol. 266 118 labores

om. y

122 PARENTE R

123 CVRIS sup. M