der eine von Beiden aber ein Kind hat, lädt er den Freund ein, ihm das Kind zu scheeren, oder der Freund bietet sich ihm selber dazu an. Also werden die zwei Gevatterleute. Es kommt auch vor, dass Jemand ein Kind wider Wissen und Willen von dessen Eltern scheert und es ihnen nachträglich zur Kenntnis bringt. Das pflegt zu geschehen, wenn der Mann von vorn herein annehmen zu müssen glaubt, dass die betreffenden Eltern eine von ihm angebotene Haarschurgodschaft ablehnen würden.

Das Kind scheert man von der Stirne über den Scheitel bis ins Genick und quer über den Kopf von einem Ohr bis zum anderen, so das auf dem Kopf ein Kreuzzeichen entsteht. Das abgeschorene Haar legt man dem Kinde unters Haupt, damit es sich eines gesunden Schlafes erfreue.

Es versteht sich, dass man die Gevatterhaarschur nur an einem bis dahin niemals geschorenen Kinde vornehmen lässt.

In Montenegro, so teilt MEDAKOVIĆ (1860) mit, erlangt man durch die „geschorene Gevatterschaft" keinerlei verwandtschaftliche Beziehung, selbst wenn sie infolge was immer für Notlage eingegangen wird. Das ist mehr der Ausdruck einer Freundschaft, Herzensneigung und gegenseitiger Liebe. Wenn der Montenegriner einen wackeren und ehrenwerten Mann kennen lernt, mit dem er in keiner Hinsicht verwandt ist oder der Betreffende steht so hoch gesellschaftlich über ihm, dass er mit ihm keine Wahlbruderschaft eingehen kann, er aber doch ihm freundschaftlich näher treten will und er just kein Kind zur Taufe hat, mit dessen Gevatterschaft er jenen beehren könnte, lädt er ihn ein, ihm ein (älteres) Kind zu scheeren.

Wann der Fremde am bestimmten Tage ins Haus kommt, bereitet man ihm einen herzlichen Empfang, bringt ihm auf einem Teller eine kleine Scheere und führt ihm das Kind zu. Er nimmt die Scheer zur Hand, zieht das Kind zu sich, schneidet dem Kinde an drei Stellen (im Namen der heiligen Dreifaltigkeit) Haare ab, legt die Abschnitzel auf den Teller und später wirft sie einer vom Hausgesinde auf den Mistberg. Der God küsst das Patenkind und beschenkt es, gewöhnlich mit einem halben Taler, mancher gibt wohl zu einem oder zu zwei Taler her. Der Gevatter erhält zum Gegengeschenk ein Paar Socken oder ein Hemd. Von da ab heissen die Leute einander Gevatter, und wenn dem einen ein Kind geboren wird, ruft er den Haargoden zum Taufgoden.

Diese Darstellung gilt natürlich bloss bezüglich griechisch-orientalischer (altgläubiger) Christen, über die Medaković schrieb.

In Slavonien ist unter dem katholischen Bauernvolke im Požegaer Comitat die Haarschurgodschaft nur noch Veranlassung zu einer familiären Schmausfeierlichkeit, deren eigentliche Beziehung nicht einmal mehr geahnt wird. An manchen Orten pflegt der Taufpate nach Jahren sein Taufkind zum erstenmal zu scheeren, wenn das Kind schon hübsch dichtes langes Haar hat. Das Volk sagt, die Schur durch den God müsse erfolgen, damit dem Kinde fürder der Haarwuchs besser gedeihe und es von Kopfweh verschont bleibe. Man hat also einen lahmen Erklärungversuch für den unverstandenen Brauch vor sich. STOJANOVIĆ bemerkt, dass gelegentlich der ersten Haarschur da und dort (nicht immer) ein festliches Gastmahl stattfinde. Zu beachten ist, dass diese Haarschurgevatterschaft unter befreundeten Familien erblich zu sein pflegt.

Unverhofften Anstoss zur Eingehung von Haarschurgodschaft, wie zu künstlicher Verwandtschaft (Wahlververschwisterung, Wahlverbrüderung) überhaupt 1) bieten auch Träume.

1) Vrgl. KRAUSS: Sitte und Brauch d. Südsl. S. 633.

Der Name für diese Sonderart der Godschaft lautet in Bosnien (nach DRAGIČEVIĆS Zeugnis): Prisano šišano kumstvo (durch Traum gebotene Haarschurgevatterschaft). Träumt nämlich einem, dass ihm die Kinder gedeihen werden, wenn er den und den zum Haarschurgod bittet, oder dass er selber das Kind dieses und dieses Ehepaares geschoren, so macht er hievon den Eltern des betreffenden Kindes Mitteilung. Sie laden ihn darauf alsbald ein, die Handlung zu vollziehen, die ihm im Traume geboten worden. Der Südslave geht von der allgemein menschlichen Anschauung aus, dass die Eingebungen der Träume, wahrhaftige Stimmen der Geister (Seelen Verstorbener, Vilen u. s. w.) seien, denen man folgen müsse1). So glaubten auch die alten Aegypter, dass man im Traume in persönlichen Verkehr mit der Gottheit trete und von ihr Rat und Antwort in schwierigen Fragen erhalte 2). Der Glaube an Offenbarungen durch Träume war universell. Die Geschichte JOSEFS und DANIELS in jüdischer Ueberlieferung ist bekannt. Im Buche HIOв XXIII. 15, 16. heisst es ausdrücklich: „Im Traume, in einem Gesichte der Nacht, wann der Schlaf sich auf die Menschen niedersenkt, wenn sie auf dem Bette schlafen da erschliesst Er die Ohren der Menschen und besigelt seine Vorschriften". Bei den Iroquesen-Stämmen (gleichwie bei anderen Naturvölkern) pflegte nicht bloss der Träumer, sondern auch jeder, der den Inhalt der Träume erfuhr, die Ratschläge der Traumerscheinungen blindlings zu befolgen 3). Bei den Südslaven ist oft dasselbe der Fall, doch nicht allein hinsichtlich der Godschaft, sondern auch sonst, wie sich dies von selbst versteht.

Überblicken wir zum Schlusse kurz das Ergebnis unserer Untersuchung, die uns so viele bunte Bilder vorgeführt. Es begegneten uns zwei Elementargedanken der Menschheit, aber in besonderer Färbung einer südslavischen geographischen Provinz, bei organischem Emporwachsen in historischer Entwicklung schillernd, nach verschiedenen Phasen einander ablösender Stationen der Culturgeschichte. Einmal die künstliche Verwandtschaft im Banne der geschlechterrechtlichen Sippen- und Stammorganisation in der eigentümlichen (bekannten) Form der Adoption durch die Haarschur, dann wieder die Haarschur behufs Ablösung eines Opfers von Leib und Leben an Krankheitgeister, doch auch dieser Gedanke in die socialen Verhältnisse übergreifend, gleichzeitig verwoben mit den abseits liegenden Vorstellungen vom Glück und Schicksal. So sind uns noch vor Torschluss bei voller Auflösung uralter Gesellschaftgliederung und wachsendem volkreligiösem Indifferentismus die unzerstörlichen Grundbegriffe einer relativen Vorzeit des ethnischen Organismus der Südslaven bekannt und verständlich geworden. Für die Völkerkunde als der Wissenschaft vom Menschen ist dadurch eine weitere Bekräftigung des allgemein giltigen Satzes gewonnen, der da in BASTIAN'ischer Fassung lautet: Wie der Mensch seinem physischen Habitus nach die Umgebungverhältnisse (eines Milieu" oder der „,,surroundings", zugehöriger Monde ambiant) spiegelt (im Anthropos als Individuum), so reflectiren sich diese in psychischer Eigenart des „Zoon politikon" oder „historikon" (im Ethnos, als Gesellschaftwesen)”. 1)

1) Siehe KRAUSS: Volkglaube u. religiöser Brauch d. Südsl. S. 113, 134; 136.

2) Vrgl. A. WIEDEMANN: Die Religion der alten Aegypter, Münster i. W. 1890. S. 142 ff., wo dieser Glaube ungemein anschaulich besprochen wird.

3) Vrgl. GARRICK MALLERY: Israeliten und Indianer. Eine ethnograph. Parallele, (deutsch v. F. S. KRAUSS), Leipz. 1891, S. 42-45.

4) A. BASTIAN: Vorgeschichtliche Schöpfunglieder in ihren ethnischen Elementargedanken. Berlin 1893. S.82.

DE MANDRAGORA.

NASCHRIFT

OP HET TWEEDE HOOFDSTUK DER VERHANDELING OVER DE LEER DER SIGNATUUR.

Naar aanleiding van de vertooning van niet minder dan zes, tot poppen versneden Mandrágora-wortels, 1) die de bekende reiziger FELIX VON LUSCHAN op zijne reizen in het Oosten te Konstantinopel, Damaskus, Mersina en Antiochië gekocht had, vond in de vergadering der „Berliner Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte" van 17 October, 1891, eene uitvoerige bespreking plaats van het bijgeloof, dat van oudsher door zeer verschillende volken ten opzichte van dien wortel werd gekoesterd. In den Jaargang 1891 der „Verhandlungen" van genoemd genootschap werd niet alleen eene afbeelding van deze besneden wortels gegeven, maar werden tevens, behalve de mededeelingen van den heer voN LUSCHAN, ook die welke de heeren PAUL ASCHERSON en R. BEYER, naar aanleiding dier mededeelingen, ten beste gaven, vermeerderd met een groot aantal noten en een Nachtrag van den heer J. G. WETZSTEIN, in extenso afgedrukt. Deze stukken nemen in het zeer compres in groot formaat gedrukte boekdeel te zamen 22 bladzijden in (726-746 en 890-892). Al de genoemde geleerden hadden zich reeds vroeger met onderzoekingen omtrent de Mandragora bezig gehouden, en hebben hier met vereende krachten eene massa materiaal bijeengebracht, die in omvang en rijkdom van détails hetgeen ik over de Mandragora te boek stelde, verre achter zich laat.

Toen ik door de goedheid van den heer SCHMELTZ met deze massa mij onbekend gebleven materiaal in kennis werd gesteld, heb ik lang geaarzeld hoe ik te dien opzichte zou handelen. Ik zag er zelfs wel wat tegen op met de lezing te beginnen, en had aanvankelijk veel lust mij tot eene zeer korte mededeeling van deze ontdekking aan de lezers van het Archief te bepalen, en het aan henzelven over te laten de uitkomsten waartoe genoemde geleerden gekomen zijn, met de mijne te vergelijken. Toen ik echter met het stuk nadere kennis had gemaakt, veranderde ik van meening. Het stuk, niet door een enkel persoon bewerkt, maar door de Redactie uit de vaak van elkander afwijkende en zonder eenige poging tot overeenbrenging eenvoudig naast elkander geplaatste mededeelingen van vier geleerden samengesteld, is in vele opzichten een rudis indigestaque moles. In de opvatting van den oorsprong en de geschiedenis van het bijgeloof betreffende de Mandragora weken zij nu eens zeer aanmerkelijk van de mijne af, terwijl zij die op andere punten zeer naderden of te bevestigen schenen. Ik voelde mij daardoor genoopt mijn opstel aan de door hen verstrekte gegevens te toetsen, en het kwam mij voor dat er geene afdoende reden voor mij was, om het door mij ingenomen standpunt op te geven. Ik besloot dus een beknopt overzicht te geven van de voornaamste punten waarin de genoemde Duitsche geleerden nu eens met mijne meening in strijd zijn, dan weder bijzonderheden mededeelen die voor hare juistheid pleiten, en te beproeven of ik mijne opvatting op voldoende gronden kan handhaven. Nevens dit apologetisch doel meende ik echter mijn Naschrift ook tot aanvulling van mijn stuk te moeten doen strekken, vooral met het vele belangrijke dat de heer von LUSCHAN Over de Mandragora-vereering in het Oosten mededeelt, en dat grootendeels voor mij volkomen nieuw was. Dat ik daarbij vele minder ter zake doende détails onaangeroerd laat, zal ongetwijfeld door mijne lezers gebillijkt worden.

Dat het geloof aan de wonderkracht der Mandragora niet slechts zeer verbreid was onder de volken van Europa, maar ook bij vele volken van het Oosten wordt gevonden, blijkt reeds uit hetgeen ik in mijne Verhandeling over eenige Hebreeuwsche, Arabische, Syrische, Perzische en Chineesche namen van deze

1) De ware uitspraak is zooals Prof. ASCHERSON opmerkt Mandrágora, niet Mandragora. Te onrecht gebruiken sommige dichters het woord als rijmende op Flora en Aurora. De echte Grieksche vorm is Mandragoras, maar dat de mannelijke uitgang as in den later gebruikelijken Mandragora met opzet in den vrouwelijken zou veranderd zijn, zooals ASCHERSON meent, komt mij onwaarschijnlijk voor, daar, zooals ik reeds vroeger opmerkte, de in den Mandragora-wortel wonende geest in Europa gewoonlijk geacht werd van het mannelijk geslacht te zijn.

plant in het voorbijgaan opmerkte. Ik wil daarbij thans wat nader stilstaan, en in het licht stellen, dat er wel geen twijfel bestaan kan of dit bijgeloof is uit Azië afkomstig en van daar naar Europa overgebracht. Het schijnt ontstaan bij het wonderzuchtige volk der Perzen, waaraan ook de op zich zelf zoo nuchtere Islam de fantastische elementen, die hij in zich heeft opgenomen, hoofdzakelijk verschuldigd is. Op plaatsen van Perzische schrijvers kan ik mij, bij gebrek aan de daartoe vereischte kennis der Perzische literatuur, hier niet beroepen, maar alleen reeds de in de Woordenboeken opgegeven Perzische namen dier plant pleiten ten sterkste daarvoor, en geven reeds op zich zelve getuigenis van bekendheid met de voornaamste elementen van het omtrent de Mandragora heerschend bijgeloof. Die namen zijn

مردم

(merdom gia), 4 (mihr), (mihri gia), Km (segken), Kijämí Kijän! Kijänt of Kijän Í Kw

مهر

استرنگ

(estereng, istereng, astereng of setereng) en pio (ebrewi ssanam). Reeds uit deze groote verscheidenheid van namen kan men opmaken, dat in Perzië deze plant algemeen bekend was en veel besproken werd. Merdom gia beteekent menschplant en wijst op de overeenkomst van den wortel met de gedaante van den mensch; mihr gia, bij verkorting ook enkel mihr, liefdeplant, wijst op de liefdewekkende kracht die aan de Mandragora wordt toegeschreven; segken, samengesteld uit seg, hond, en kenden, uitgraven, uitrukken, is ontleend aan het gebruik om den wortel door een hond te laten uitrukken; van istereng en zijne verscheidenheden kan ik geene aannemelijke verklaring opgeven, maar de naam schijnt in eenig verband te staan met het lichtgevend vermogen aan de plant toegekend 1); ebrewi ssanam eindelijk beteekent volgens RICHARDSON „face of an idol" en herinnert aan de voorstelling dat de plant bezield is door eene hoogere macht, welke terugkeert in de Germaansche voorstelling dat ze bezield is door een Alraun 2). Men ziet het, bijna al wat van de Mandragora verhaald en geloofd wordt heeft zijne sporen in deze namen gedrukt. Alleen het slaap- en bedwelmingwekkend vermogen der plant, dat bij de Romeinen zoozeer op den voorgrond stond, en het doodend of waanzinnig makend gekrijsch, dat werkelijk eene latere Europeesche vinding schijnt te wezen 3), zijn in deze namen niet vertegenwoordigd. Maar dat ook in het Oosten

4) Althans schijnen daarop de woorden te doelen in RICHARDSON's Perzisch Lexicon in v. astereng: „the Arabians call it sirāg-kotrub(), the devils candle", on account of its shining appearance in the night". Wat RICHARDSON er nog bij voegt: „from the number of glow worms, which cover the leaves" is eene niet zeer waarschijnlijke verklaring van dat lichtgevend vermogen, waarvan ik nergens eene bevestiging vind.

2) Prof. SCHLEGEL wijst mij ook op eene plaats bij DE BRIÈRE, Essai sur le Symbolisme antique d'Orient (Paris 1847), p. 103, waar Mandragora wordt afgeleid van manr-a-gór, dat in het Armenisch kleine afgod zou beteekenen (van manr, klein, gór of gour, afgod, en de a die het adjectief met het substantief verbindt). Hieruit zou dan blijken, dat het geloof aan de wonderkracht dezer plant ook tot de Armeniërs was overgegaan. Ik zou echter, om hieraan te hechten, ondubbelzinnige getuigenissen moeten vernemen, dat in de Armenische taal niet slechts de koppeling der woorden manr en gor deze beteekenis kan uitdrukken, maar dat zij ook werkelijk van de Mandragora-plant gebezigd wordt. Dit punt verdient nader onderzoek. Overigens beroept DE BRIÈRE zich mijns inziens te onrecht, ten bewijze dat de Mandragora werkelijk een soort van huisgod was, op het Hebr. Dudaïm. De penaten of huisgoden heeten in het Hebr. Terafim (Gen. XXXI:19) en de Dudaïm, die in het O. T. slechts als eene minnedrift wekkende plant voorkomen, daarmede te identifiëeren, mist werkelijk allen grond. Evenmin gaat het aan, den naam Benoni, dien RACHEL na een uiterst smartelijk kraambed, met stervende lippen aan haren tweeden zoon gaf, wiens naam JAKOB in dien van BENJAMIN veranderde, met DE BRIÈRE door „zoon mijns afgods" (waarvoor in allen geval „zoon mijns huisgods" verkieslijk was) te vertalen, omdat hij het aanzijn aan de Dudaïm dankte; want de tekst van Genesis brengt wel de geboorte van RACHELS eersten zoon JOZEF, maar geenszins die van BENJAMIN met de Dudaïm in verband, en de reden waarom RACHEL dezen „zoon mijner smart" noemde, staat in den tekst met duidelijke woorden uitgedrukt.

3) Ik deed vroeger opmerken, dat SHAKESPEARE ten opzichte der uitwerking van dit gekrijsch, dat naar zijne voorstelling krankzinnig maakt, van de gewone voorstelling verschilt. Doch ik verzuimde te vermelden dat de dichter zich in dit opzicht niet gelijk blijft, en in Part. II van King HENRY the Sixth, Act. III, Sc. 2, deze woorden bezigt:

„Als vloeken dood bracht als de alruinenkreet,

"Dan vond ik bitter booze woorden uit," enz.

Andere schrijvers die van het krijschen der Alruinen als oorzaak van waanzin gewag maken, zijn mij niet bekend, behalve DE LA MOTTE FOUQUé, in zijne in 1827 verschenen novelle „Mandragora”.

het slaapwekkend vermogen der Mandragora geenszins onbekend was, blijkt met zekerheid uit hetgeen Chineesche bronnen van de yah-poe-loe getuigen, welke naam, zooals ik reeds vroeger opmerkte, niets anders dan de Chineesche transcriptie van het Arabische jabroch is.

Uit Perzië verbreidde zich het bijgeloof betreffende de Mandragora naar Arabië, Syrië, en Palestina. De meest gewone Semitische naam Jabroch (Ar. (Chald. Syr. Lo) is van zeer onzekere

en

يبروح بيروح

beteekenis; van de velerlei pogingen tot verklaring is geene enkele zeker of zelfs waarschijnlijk genoeg om vermelding te verdienen. Bairoeh ), dat uit den Arabischen Qâmoes in onze Lexica is overgegaan, is stellig slechts uit verkeerd lezen ontstaan, waarvan men de reden dadelijk begrijpt als men nevens elkander stelt. Het woord heeft eene merkwaardige overeenkomst met het Perzische abrewi, die te meer treft als men in den Turkschen Qâmoes ook bij het woord Ssanam gevoegd vindt, even als in het Perzisch bij. Men voelt zich schier gedwongen abrewi ssanam en jabroch es-ssanam te identifiëeren en het eene voor eene verbastering van het andere te houden. Welk van beide de oorspronkelijke vorm is, waag ik niet te beslissen; alleen moet ik opmerken dat de Grammatische vorm van het woord volstrekt geen Semitischen oorsprong verbiedt. De naam baäras, dien JOSEPHUS aan de Mandragora geeft, schijnt mij ook met dit jabroch etymologisch samen te hangen, evenals het tegenwoordig in Syrië gebruikelijke djeraboch (~>), dat aan WETZSTEIN toeschijnt eene min of meer opzettelijke verminking te zijn, om de Mandragora als een Aphrodisiacum aan te duiden, daar het woord boch in het thans ook algemeen in Syrië gesproken Arabisch de geslachtsdrift aanduidt. Dat baäras geen naam van de Mandragora kan zijn, daar JOSEPHUS er dan dezen laatsten naam, die hem toch niet onbekend kon zijn, wel tot verklaring zou hebben bijgevoegd, is wel beweerd, maar niet bewezen. Ik vind het zeer natuurlijk, dat JOSEPHUS de plant noemde met haren, in zijn vaderland gebruikelijken naam, en niet waarschijnlijk, dat hij, die schoon hij vrij leesbaar Grieksch schreef, toch onder de Romeinen en Grieken een vreemdeling was, ook met al de bijzonderheden van hun Folklore vertrouwd was.

Andere Arabische namen der Mandragora zijn Sirādj qotroeb, d. i. demonskaars, eene duidelijke toespeling op het aan de plant toegekend lichtgevend vermogen; Aboe's-salām (g), 1) d. i. vader des heils, wijzende op de weldaden die de alruin geacht wordt aan de menschen te bewijzen, en Loffah

of Tossah (zle of zlë, (welke vorm de ware is valt niet uit te maken), wat met caput femoris ver

taald wordt en misschien doelt op den vleezigen vorm van den wortel, terwijl het door anderen met giftappel verklaard wordt, een naam die stellig niet ongepast is voor eene plant, die, zooals ik vroeger aantoonde, zeer giftige eigenschappen bezit. Men ziet dat, voor zoover wij kunnen nagaan, ook deze namen niets bevatten dat met de gewone ook in Europa gangbare voorstellingen omtrent de Mandragora en hare eigenschappen in strijd is.

Hetzelfde kan ook gezegd worden van den Turkschen naam Adam-kökü, die door menschenwortel kan vertaald worden.

Ook bij de Grieken vinden wij dezelfde voorstellingen. De bij hen gebruikelijke naam Mandragoras schijnt dan ook van Oostersche herkomst te zijn, gelijk met onderscheidene plantennamen het geval is 2). Hoe onzeker de afkomst van dit woord ook is, daarin stemmen alle gissingen overeen. Ik voor mij hecht

136

1) Het ook voorkomende, maar minder goed verklaarbare, 'Abdoe's-salām (, dienaar des heils) wordt voor eene verbastering van Aboe's-salām gehouden.

2) B. V. dovdov, Perz., Hebr., lelie (eig. de schitterende), aveurŋ (waarvan de gewone afleiding van äveμes, wind, mij belachelijk schijnt), waarschijnlijk het Hebr. (d.i. de liefelijke),

ons anemoon.

I. A. f. E. VII.

26