quam ut, versu indicato, sententiam soluta oratione, sed verbis propriis, subjicerem, iisque dilectu, positu et junctura ita temperatis, ut poetici ornatus semina et caussas continerent; unde adolescens, semel monitus, comparatis poetæ verbis, facile assequi possit, qualis poetici phantasmatis ratio et natura per se sit, qualisque amplificatio et exornatio poetæ arte accesserit, unde color poeticus, sententiæ dignitas vel sublimitas, orationis dignitas et ornatus, petitus sit; quid in ipsis verbis, verborum dilectu, structura, collocatione, gravitate, pondere, ornatu, copia, exquisitiore aliqua flexione, figura, aut toto orationis habitu, cultu, elegantia et dignitate, immutato et inverso vulgari ordine, poetæ artem et judicium commendare debeat.

Pleraque verbo tantum monui; sed ut verbum illud rei et consilio meoque sensui satis consentaneum reperirem et exputarem, etsi illud nunc, cum a me appositum est, satis obvium, et vulgare forte, videri potest, sæpe tamen intentiore cogitatione et cura opus fuit, quam ad multas e copiosioribus notis conscribendas. Alia mihi monenda fuere, cum interpretum aliquem et virum doctum in hoc vel illo loco et verbo hæsisse viderem; nam faciebat ea res probabile, fieri posse, ut etiam alius ad eundem scopulum offenderet, etsi meo sensu locus nihil difficultatis habere visus erat; sed monui verbo, plerumque nulla alia re, quam vera interpretatione subjecta; quæ si cui otiosa vel levis visa fuerit, antequam de ejus inutilitate pronuntiet, alios velim interpretes et commentatores evolvendos sibi esse putet.

Ceterum operæ meæ, etsi tumultuariæ fere, cum, post priorem Tomum vulgatum, poetam, per plures annos sepositum, moxque repetitum, per mensium sæpe plurium decursum itidem aliæ curæ et officiorum partes manibus excuterent, ratio fuit fere hæc, ut primum particulam aliquam poetæ ad meum sensum interpretarer, quæque mo

nitu necessaria viderentur, adscriberem, tum Interpretes consulerem, primum veteres, tum recentiores. Quam vellem omnes, saltem plures, a me potuisse inspici, aliorumque copiis meam penum locupletari! Non dubito, et ex vetere lectione etiam memoria teneo, in sexcentis libris doctorum virorum Virgiliana loca illustrari vel obscurari. Poterunt post me alii aliunde opes novas congerere, aut ex aliorum accuratiore doctrina operam meam emendare; etsi super Virgilio multa dicere facile est, at, pauca recte dicere, satis difficile. Ego quidem cum non possem evolvere omnes, sumsi in manus optimos, saltem doctissimos, quos in præfatione prioris Voluminis hujus editionis commemoravi; et nunc in Æneide, e recentioribus Trappium et Wartonum. Pierii, Heinsii et Burmanni copiæ ad lectionis varietatem et veritatem spectant; ad interpretationem parum inde profeceris. Servium accurate comparavi, tum Ruhnkenii, doctissimi et humanissimi viri, monitu excitatus Julium Pomponium Sabinum, qui veterum Grammaticorum fragmenta, e pleniore quoque Servio, nonnulla servavit. E Donati grammaticis et rhetoricis argutiis potest forte alius, qui otio abundat, pauca adhuc legere, quæ utilitatem habeant; etiam ex diligente comparatione Anthologia Latina. Omnino velim mihi aliquem dari, qui a Silii Italici, Valerii Flacci, Statii et Lucani, Ausoniique et Claudiani lectione recens studium suum ad Virgilium convertat! non ut ille loca similia et parallela inani ac vana ambitione congerat; verum Poetæ illi, quos ad Virgilium se composuisse totos manifestum est, dum non modo in carminum ratione et ordine, verum in ipsa quoque elocutione, in singulis versibus ac verbis, exprimere eum laborant, sæpe interpretationem locorum Virgilianorum suppeditant. Mihi acquiescendum fuit in iis quæ ex pristina lectione memoria retineret, aut quæ passim in excutiendis locis vel interpretibus occurrerent.

Ut tandem poeta artem ac doctrinam declararem, cum

ingenii et judicii, quo ille celebratur, laus ea in re inprimis emineat (vanum enim est, quod multos judicare audias, poetam omnia ingenio, nihil arti, debuisse), investiganda esse putavi, quæ essent vel inventa a poeta vel aliunde, maxime e Græcis, translata, cum in toto argumento et materia singulisque ejus partibus, tum in rerum verborumque ornamentis. Quæ res cum non semper nota aliqua commode comprehendi posset, sed in disputationem paullo longiorem excurreret: præstare putavi, ut in Excursus post singulos libros insertos talia rejicerem.

Quæ mihi proposita fuerint, ingenue exposui; nollem me tam longe abesse ab eo quod sequutus sum. Satis tamen mihi est, poetici cultus ornatusque declarandi, omninoque poetæ interpretandi, exemplum proposuisse ; quod nec minus ad aliorum poetarum, etiam recentiorum, lectionem rite instituendam, utilitatem habere possit. Scr. in alma Georgia Augusta, d. 22 Aprilis 1771.

ABSOLVI tandem, Deo favente, enarrationem Virgilii, rem non tam per se arduam, quam homini molestam ac difficilem, qui non nisi per intervalla, satis multo interdum interjecto tempore, ad eam redire, nec nisi operæ subsecivæ partem aliquam ei impendere poterat. Cum primum Spartam hanc susciperem, nihil amplius a me postulabatur, quam ut excerptis variis lectionibus et adspersis seu aliorum seu meis hinc inde notulis instruerem Virgilium in puerorum usum ; ut librarius haberet libellum, quem proximo mercatu rerum forensium distrahere posset venditione parata ac facili. Etsi bene noram, operam eam esse expeditam et parum difficilem, ut notam et observationem allinas, non, ubi is, qui legit, notam requirat, sed ubi, quod notes, ipse in promtu habeas (eum autem morem commentandi ad veteres auctores multorum esse virorum doctorum intelligo); parum tamen placuit ea conditio et tum, cum ea ferretur, et multo magis post, cum manum operi admoverem; rem enim indignam me facere videbam viro bono, qui in eo operæ genere, quo publicam utilitatem propositam habere et doctrinam adolescentum alere et possem, et deberem, non id sequerer, quod consilio huic consentaneum factuque optimum judicarem. Erant ante oculos tot exempla veterum scriptorum, in quibus, cum seu notas aliorum colligere vel excerpere, seu notulas suas adspergere propositum habuis

sent editores, etsi accessit forte bonæ frugis aliquantum, effectum tamen est, ut ei, quod in nova editione, quæ interpretationem aut commentationem in fronte promitteret, expectandum et optandum erat, satisfactum sit parum aut nihil, etsi cum emtorum impensa haud modica in librum eroganda. Omnino ea fuit frequentata ratio ab editoribus superiorum temporum tantum non omnibus ; si Gesnerum forte, multo magis Ernestium excipias; ut aut criticam subtilitatem, in verbis scilicet, ne in sententiis quidem, solam dignam putarent viro docto, aut notis Variorum in unum cinnum, seu in saturam, conjectis, pannorumve more inter se consutis, ita interpretationi se consuluisse crederent; aut ut subinde, ubi occurreret oculis vox rara et exquisita, formulave loquendi doctior in hanc involarent et exemplorum congerie, interdum sexcentis jam in locis cumulata, tanquam Cæneum in fabula, obruerent interdum prorsus securi, quæ tandem verbi vis in eo loco esset, ad quem hæc omnia converrebant. Memini itaque me subinde in lectione veterum auctorum indignatione excandescere, cum in locis, in quibus hærebam, nihil auxilii, ne monito quidem, locum esse difficilem, impeditum aut corruptum, contra vero alia omnia, quæ nemo desideraret, apposita viderem. Inprimis autem animum pupugerat ea cogitatio, quod Virgilium noram esse in paucis illis scriptoribus, quos in scholis prælegere et interpretari solent magistri, eumque fere proponi iis, qui profectus jam aliquos in literis fecerint, et mox in academias sint abituri. Videbar igitur operæ pretium facturus esse, si et magistris et adolescentulis, saltem generosioris indolis, tradere possem in manus poetam ita adornatum, ut et interpretandi rationem artemque luculentiorem, quam qua vulgo uti solent, inde discerent, et apparatum criticum haberent locupletiorem, unde varietatis ac corruptelæ varium morem, medelæ afferendæ sagacitatem, ac criseos faciendæ gustum aliquem, capere