Vs. 1 Mezentii trucidati spolia deo Marti in tropæum Æneas victor erigit. Pallantis mortui corpus magno apparatu ad Evandri urbem remittit, ubi summo patris luctu excipitur. 100 Latini oratores duodecim dierum inducias postulantes, facilè petitionem obtinent. --139 Mæstitia questusque Evandri. 181 Uterque exercitus cadavera suorum supremis honoribus prosequitur. -- 225 Concio Latinorum; Venulus, è Diomedis urbe redux, nullain indè spem auxilii Latinis refert. 296 Latinus, eâ spe destitutus, pacem ab Æneà postulat, Drance annuente, renuenteque Turno. 445 Æneas iis ita rixantibus, expeditos equites mittit, et, planis itineribus Laurento imminet; ipse cuin reliquis copiis per loca montibus impedita eodem contendit. 459 Turnus defensionem comparat.
498 Camilla episodium. Virginis hujus dilectæ mortem providens Diana, cùm eam impedire non posset, saltem ultioni providet, demissâ è cœlo nymphâ Opi, quæ percussorem illius interimat. 597 Equestri prælio commisso, dubius est eventus belli. -- 648 Virtus et facinora Camillæ. -- 725 Præclara facta Tarchonis -- 759 Camilla ab Arunte occiditur. -- 836 Diana dolor; Aruns ab Opi necatur. -- 868 Rutuli fugam arripiunt. 896 Turnus et Æneas, prælium commissuri, nocte impediuntur.
Oceanum intereà surgens Aurora reliquit.
Eneas, quanquam et sociis dare tempus human d
Præcipitant curæ, turbataque funere mens est,
Vota Deum primo victor solvebat Eoo.
Ingentem quercum, decisis undiquè ramis,
Constituit tumulo, fulgentiaque induit arma,
Mezenti ducis exuvias, tibi, magne, tropæum,
Bellipotens; aptat rorantes sanguine cristas,
Telaque trunca viri, et bis sex thoraca petitum
Perfossumque locis ; clypeumque ex ære sinistræ
Subligat, atque ensem collo suspendit eburnum.
Tùm socios (namque omnis eum stipata tegebat
Turba ducum) sic incipiens hortatur ovantes:
<< Maxima res effecta, viri: timor omnis abesto,
Quod superest: hæc sunt spolia et de rege superbo
Primitiæ; manibusque meis Mezentius hic est.
Nunc iter ad regem nobis murosque latinos.
Arma parate animis, et spe præsumite bellum;
Ne qua mora ignaros, ubi primùm vellere signa
Annuerint Superi pubemque educere castris,
Impediat, segnisve metu sententia tardet.
Intereà socios inhumataque corpora terræ
Mandemus: qui solus honos Acheronte sub imo est.
Ite, ait, egregias animas, quæ sanguine nobis
Hanc patriam peperêre suo, decorate supremis
Muneribus, mœstamque Evandri primus ad urbem
Mittatur Pallas, quem non virtutis egentem
Abstulit atra dies et funere mersit acerbo. >>
Sic ait illacrymans, recipitque ad limina gressum,
Corpus ibi exanimi positum Pallantis Acœtes
Servabat senior, qui parrhasio Evandro
Armiger antè fuit; sed non felicibus æquè
Tùm comes auspiciis caro datus ibat alumno :
Circùm omnes famulumque manus, trojanaque turba,
Et mæstum Iliades crinem de more solutæ,
Ut verò Æneas foribus sese intulit altis,
Ingentem gemitum tunsis ad sidera tollunt
Pectoribus, moestoque immugit regia luctu.
Ipse, caput nivei fultum Palantis et ora
Ut vidit, lævique patens in pectore vulnus
Cuspidis ausoniæ, lacrymis ita fatur obortis :
«Tene, inquit, miserande puer, quùm læta veniret,
Invidit fortuna mihi, ne regna videres
Nostra, neque ad sedes victor veherere paternas ?
Non hæc Evandro de te promissa parenti
Discedens dederam, quùm me complexus euntem
Mitteret in magnum imperium, metuensque moneret
Acres esse viros, cum durâ prælia gente.
Et nunc ille quidem spe multùm captus inani
Fors et vota facit, cumulatque altaria donis :
Nos juvenem exanimum, et nil jam cœlestibus ullis
Debentem, vano masti comitamur honore.
Infelix! nati funus crudele videbis.
Hi nostri reditus, exspectatique triumphi!
Hæc mea magna fides! At non, Evandre, pudendis
Vulneribus pulsum adspicies, nec sospite dirum
Obtabis nato funus pater. Hei mihi, quantum
Præsidium, Ausonia, et quantum tu perdis, Iule ! »
Hæc ubi deflevit, tolli miserabile corpus
Imperat, et toto lectos ex agmine mittit
Molle viros qui supremum comitentur honorem,
Intersintque patris lacrymis: solatia luctus
Exigua ingentis, misero sed debita patri.
Haud segnes alii crates et molle feretrum
Arbuteis texunt virgis et vimine querno,
Exstructosque toros obtentu frondis inumbrant.
Hic juvenem agresti sublimem stramine ponunt;
Qualem virgineo demessum pollice florem,
Seu mollis violæ, seu languentis hyacinthi,
Cui neque fulgor adhuc, necdum sua forma recessit;
Non jam mater alit tellus, viresque ministrat.
Tùm geminas vestes ostroque auroque rigentes
Extulit Eneas, quas illi læta laborum
Ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido
Fecerat, et tenui telas discreverat auro :
Harum unam juveni supremum mæstus honorem
Induit, arsurasque comas obnubit amictu;
Multaque prætereà laurentis præmia pugnæ
Aggerat, et longo prædam jubet ordine duci.
Addit equos et tela quibus spoliaverat hostem.
Vinxerat et post terga manus quos mitteret umbris
Inferias, cæso sparsuros sanguine flammam;
Indutosque jubet truncos hostilibus armis
Ipsos ferre duces, inimicaque nomina figi.
Ducitur infelix ævo confectus Acœtes,
Pectora nunc fœdans pugnis, nunc unguibus ora;
Sternitur et toto projectus corpore terræ.
Ducunt et rutulo perfusos sanguine currus.
Post bellator equus, positis insignibus, Ethon
It lacrymans, guttisque humectat grandibus ora.
Hastam alii galeamque ferunt: nam cætera Turnus
Victor habet. Tùm mæsta phalanx Teucrique sequuntur,
Tyrrhenique duces, et versis Arcades armis.
Postquàm omnis longè comitum processerat ordo,
Substitit Æneas, gemituque hæc addidit alto:
<< Nos alias hinc ad lacrymas eadem horrida belli
Fata vocant. Salve æternùm mihi, maxima Palla,
Eternùmque vale. » Nec plura effatus, ad altos
Tendebat muros, gressumque in castra ferebat.
Jamque oratores aderant ex urbe latinâ,
Velati ramis oleæ, veniamque rogantes:
Corpora, per campos ferro quæ fusa jacebant,
Redderet, ac tumulo sineret succedere terræ ;
Nullum cum victis certamen et æthere cassis;
Parceret hospitibus quondam socerisque vocatis.
Quos bonus Æneas, haud aspernanda precantes,
Prosequitur veniâ, et verbis hæc insuper addit:
« Quænam vos tanto fortuna indigna, Latini,
Implicuit bello, qui nos fugiatis amicos ?
Pacem me exanimis et Martis sorte peremptis
Oratis equidem et vivis concedere vellem.
Nec veni, nisi fata locum sedemque dedissent;
Nec bellum cum gente gero. Rex nostra reliquit
Hospitia, et Turni potiùs se credidit armis.
Equius huic Turnum fuerat se opponere morti :
Si bellum finire manu, si pellere Teucros
Apparat, his mecum decuit concurrere telis :
Vixêt, cui vitam Deus aut sua dextra dedisset.
Nunc ite, et miseris supponite civibus ignem. >>
Dixerat Æneas: olli obstupuêre silentes,
Conversique oculos inter se atque ora tenebant.
Tùm senior, semperque odiis et crimine Drances
Infestus juveni Turno, sic ore vicissim
Orsa refert: «< 0 famâ ingens, ingentior armis,
Vir trojane, quibus cœlo te laudibus æquem?
Justitiæne priùs mirer, belline laborum ?
Nos verò hæc patriam grati referemus ad urbem,
Et te, si qua viam dederit fortuna, Latino
Jungemus regi: quærat sibi fœdera Turnus.
Quin et fatales murorum attollere moles,
Saxaque subvectare humeris trojana juvabit. »
Dixerat hæc, unoque omnes eadem ore fremebant.
Bis senos pepigêre dies, et, pace sequestrâ,
Per silvas Teucri mixtique impunè Latini
Erravêre jugis. Ferro sonat icla bipenni
Fraxinus; evertunt actas ad sidera pinus ;
Robora nec cuneis et olentem scindere cedrum,
Nec plaustris cessant vectare gementibus ornos.
Et jam Fama volans, tanti prænuntia luctus,
Evandrum Evandrique domos et moenia complet,
Quæ modò victorem Latio Pallanta ferebat.
Arcades ad portas ruere, et de more vetusto
Funereas rapuêre faces: lucet via longo
Ordine flammarum, et latè discriminat agros.
Contrà turba Phrygum veniens plangentia jungunt
Agmina. Quæ postquàm matres succedere tectis
Viderunt, mostam incendunt clamoribus urbem.
At non Evandrum potis est vis ulla tenere ;
Sed venit in medios: feretro Pallanta reposto
Procumbitsuper, atque hæret lacrymansque gemensque,
Et via vix tandem voci laxata dolore est :
<< Non hæc, ô Palla, dederas promissa parenti, Cautiùs ut sævo velles te credere Marti.
Haud ignarus eram quantùm nova gloria in armis
Et prædulce decus primo certamine posset.
Primitiæ juvenis miseræ, bellique propinqui
Dura rudimenta ! et nulli exaudita Deorum
Vota precesque mea! Tuque, o sanctissima conjux,
Felix morte tuâ, neque in hunc servata dolorem!
Contrà ego vivendo vici mea fata, superstes
Restarem ut genitor. Troûm socia arma secutum
Obruerent Rutuli telis! animam ipse dedissem,
Atque hæc pompa domum me, non Pallanta, referret!
Nec vos arguerim, Teucri, nec fœdera, nec quas
Junximus hospitio dextras: sors ista senecta
Debita erat nostræ. Quòd si immaturata manebat
Mors natum, cæsis Volscorum millibus antè,
|