silio oblati, congruentia ad consulem afferentes, quæ et vera erant, pecoris vim ingentem in saltum avium compulsam esse, perpulerunt, ut prædatum eo expeditæ ducerentur legiones. Ibi ingens hostium exercitus itinera occultus insederat, et, postquam intrasse Romanos vidit saltum, repente exortus cum clamore ac tumultu incautos invadit. Et primo nova res trepidationem fecit, dum arma capiunt, sarcinas congerunt in medium: dein, postquam, ut quisque liberaverat se onere, aptaveratque armis, ad signa undique coibant, et, notis ordinibus in vetere disciplina militiæ, jam sine præcepto ullius sua sponte struebatur acies, consul, ad ancipitem maxime pugnam advectus, desilit ex equo, et Jovem Martemque atque alios testatur deos, se, nullam suam gloriam inde, sed prædam militi quærentem, in eum locum devenisse; neque in se aliud, quam nimiam ditandi ex hoste militis curam, reprehendi posse: ab eo se dedecore nullam rem aliam, quam virtutem militum, vindicaturam. Conniterentur modo uno animo omnes invadere hostem, victum acie, castris exutum, nudatum urbibus, ultimam spem furto insidiarum tentantem, et loco,

6. In saltum avium; conf. ad X, 2, n. 6; Pigh. ex Zonara VIII, 1, conj. in saltum Avernum; is vero, si intelligendus est, qui lacum cognominem cingebat, longe distabat a Boviano nuper expugnato, et a Samnio, in quo hæc gesta (vide cap. 32 pr.), et situs est in Campania non procul a mari: quare mihi verius videtur, vel Zonaram deceptum errasse, vel alios, quam Livium, auctores sequutos esse; Drak.

Repente exortus, ut passim exoriri et cooriri pro: ex insidiis consurgere, v. c. XXI, 55; XXII, 28; XXV, 15, 16; XXVII, 27; XXIX, 34; XLII,

15.- Ut quisque liberaverat se onere aptaveratque se armis, ad arma sumenda adhibendaque; vel iis sumptis (ut armis sexto casu accipiatur) aptaverat se pugnæ; vel legend. aptaverat arma, ut V, 49; X, 33; XXII, 19; XLIV, 34.

7. Furto insidiarum, furtivis insidiis, occulta eorum fraude, ut furto XXVI, 39, 7; furto diei XXVI, 51; ac furto et fraude agere XLIII, 10; furtum dicitur, quidquid furtim, seu clam sit, et furari, ut xhέTELY, clam aliis quid facere. Conf. ad Sil. VI, 70; VII, 136-487; XVII, 90.

C. 309.

C. 443

non armis, fretum. Sed quem esse jain virtuti romanæ inexpugnabilem locum? fregellana arx soranaque, et ubicumque iniquo successum erat loco, memorabantur his accensus miles, omnium immemor difficultatum, vadit adversus imminentem & hostium aciem. Ibi paulum laboris fuit, dum in adversum clivum erigitur agmen; cæterum, postquam prima signa planiciem summam ceperunt, sensitque acies æquo se jam institisse loco, versus extemplo est terror in insidiatores, easdemque latebras, quibus se paulo ante texerant, palati atque inermes fuga repetebant : sed loca difficilia9, hosti quæsita, ipsos tum sua fraude impediebant. Itaque ergo perpaucis effugium patuit: cæsa ad viginti millia hominum, victorque Romanus ad oblatam ultro ab hoste prædam pecorum discurrit. XXXII. Dum hæc geruntur in Samnio, jam omnes Etruriæ populi præter Arretinos ad arma ierant, ab oppugnando Sutrio', quæ urbs, socia Romanis, velut claustra Etruriæ erat, ingens orsi bellum. Eo alter consulum Æmilius cum exercitu ad liberandos obsidione socios venit; advenientibus Romanis Sutrini commeatus benigne in castra ante urbem posita advexere 2. Etrusci diem primum consultando, matura

8. Imminentem hostium aciem; vide ad VIII, 23, n. 8.

9. Loca difficilia (vide ad cap. 24, 1), hosti, ab hoste, quæsita.—Id egerant Samnites ut hostem, Romanuni, in loca difficilia pertraherent; sed tum ipsa illa difficultate locorum impediti, suamet ipsi fraude circumveniebantur. ED.

CAP. XXXII. 1. Sutrio, que urbs socia Romanis; vide ad VI, 31, n. 1. --Claustra Etruriæ, ut compedes Græcice XXXII, 37, n. 2. Conf. VI, 9; XLII, 67; XLIV, 7; XLV, 11; ad

3

rent, traherentne bellum, traduxerunt : postero die, ubi celeriora, quam tutiora, consilia magis placuere. ducibus, sole orto signum pugnæ propositum est, armatique in aciem procedunt. Quod postquam consuli nuntiatum est, extemplo tesseram 3 dari jubet, ut prandeat miles, firmatisque cibo viribus arma capiat; dicto paretur: consul, ubi armatos paratosque vidit, signa extra vallum proferri jussit, et haud procul hoste instruxit aciem. Aliquamdiu intenti utrimque steterunt, exspectantes ut ab adversariis clamor et pugna inciperet; et prius sol meridie se inclinavit, quam telum hinc aut illinc emissum est : inde, ne infecta re abiretur, clamor ab Etruscis oritur, concinuntque tubæ, et signa inferuntur; nec segnius ab Romanis pugna initur. Concurrunt infensis animis; numero hostis, virtute Romanus superat anceps prælium multos utrimque et fortissimum quemque absumit; nec prius inclinata 5 res est, quam secunda acies romana ad prima signa, integri fessis, successerunt : Etrusci, quia nullis recentibus subsidiis fulta prima acies fuit, ante signa circaque omnes ceciderunt. Nullo unquam prælio fugæ minus, nec plus cædis fuisset, ni obstinatos mori Tuscos nox texisset; ita ut

6

non nimis stricte hæc accipienda, sed de die magnam partem præterlapso cogitandum, formatam autem hanc locutionem esse ad Græcorum rationem; quippe quibus, æqua utrimque diei lance, μεσημβρία σταθερὰ ἵστασθαι, meridies stare, sole in summum cæli fastigium evecto, exquisite dicatur. Conf. ad IV, 9, n. 6.

5. Nec prius inclinata res est; conf. ad cap. 12, n. 2.

6. Recentibus subsidiis fulta acies; vide II, 20, n. 2. — Pro ceciderunt, Voss. 2, et Lovel. 3, ceciderant. ED.

C.

C. 443–444. LIB. IX. CAP. XXXII. XXXIII. 79 victores prius, quam victi, pugnandi finem facerent. Post occasum solis signum receptui datum est: nocte ab utroque in castra reditum : nec deinde quidquam eo anno rei memoria dignæ apud Sutrium gestum est; quia et ex hostium exercitu prima tota acies deleta uno prælio fuerat, subsidiariis' modo relictis, vix quod satis esset ad castrorum præsidium; et apud Romanos tantum vulnerum fuit, ut plures post prælium saucii decesserint, quam ceciderant in acie.

XXXIII. Q. Fabius, insequentis anni consul', bellum ad Sutrium excepit: collega Fabio C. Marcius Rutilus datus est. Cæterum et Fabius supplementum ab Roma adduxit, et novus exercitus domo accitus Etruscis venit. Permulti anni jam erant, quum inter patricios magistratus tribunosque nulla certamina fuerant; quum ex ea familia, quæ velut fatalis tum tribunis ac plebi erat, certamen oritur. Ap. Claudius censor, circumactis decem et octo mensibus, quod

7. Subsidiariis modo relictis; qui subsidiarii primæ aciei opponuntur etiam VI, 8; IX, 27; XXIV, 15. Sed si subsidiarii relicti fuerunt, non video, quomodo prima acies, quod paulo ante dixit, non subsidiis fulta fuerit; Duker. Subsidiarii immoti sedisse, nec primæ aciei successisse videntur; Stroth.

CAP. XXXIII. 1. Quintus Fabius... cousul. Hic addendum iterum; nam primum fuit anno 432; VIII, 38; postea vero etiam ter. Maximi nomen ad finem hujus libri meruit, quanquam in prioribus sæpe huic appositum est. Notam Fabio iterati consulatus, librariorum negligentia omissam fuisse jam existimavit Pigh. in Ann. ad an. 443, pag. 368. ED. Familia, quæ velut fatalis tum tribunis ac plebi erat, perpetuis cum his certaminibus (fati

quadam necessitate) destinata et assueta; Ern. Conf. ad V, 19, n. 3. At Tò tum non modo supervacuum, sed etiam ineptum est, debeturque Frobenio. In omnibus MSS et antt. edd. est cum, et in plerisque plebe. Ingeniose conj. Gronov. velut nata (possis et facta) litibus cum t. ac plebe. Aliquid excidisse putabat Stroth. et leg. fatalis litibus cum t. ac plebe, vel cui velut fatalis lis cum, etc. — Circumactis... mensibus; actis quatuor e scriptis ; pariter fere Phæd. lib. I, fab. 18, v. 2:

80

2

T. LIVII

U. C. 444

Emilia lege finitum censuræ spatium temporis erat, quum C. Plautius collega ejus magistratu se abdicasset, nulla vi compelli, ut abdicaret, potuit. P. Sempronius erat tribunus plebis; qui finiendæ censuræ intra legitimum tempus actionem susceperat; non popularem magis3, quam justam, nec in vulgus, quam optimo cuique, gratiorem. Is, quum idemtidem legem Æmiliam recitaret, auctoremque ejus Mam. Æmilium dictatorem laudibus ferret, qui quinquennalem ante censuram et longinquitate 4 potestatem dominantem intra sex mensium et anni coegisset spatium : « Dic, agedum, inquit, Ap. Claudi, quidnam facturus fueris, si eo tempore quo C. Furius et M. Geganius «< censores fuerunt, censor fuisses. » Negare Appius, interrogationem tribuni magno opere ad causam pertinere suam : nam etsi tenuerit lex Æmilia eos censo

res5, quorum in magistratu lata esset, quia post illos censores creatos eam legem populus jussisset, quodque

no, passi sunt; XXIII, 30, circumacto tertio anno punici belli; XXVI, 40, magna parte anni circumacta : et pluribus aliis locis. ED.

2. Æmilia lege finitum, definitum, constitutum. Cf. IV, 24. Quum C. Plautius. Hoc loc. et in orat. Sempronii mox secutura ea dicit Livius, ex quibus colligi debere videatur C. Plautium non abdicasse se censura, nisi circumactis decem et octo mensibus; et quidem sic memorat Front. de Aquæd. lib. I. Videndum an hæc conciliari facile possint cum iis, quæ de ejusdem Plautii abdicatione supra scripta sunt, cap. 29. ED.

3. Non popularem magis, id. qd. mox non in vulgus gratiorem (confer ad II, 8, n. 1), h. e. communiter, omnibus, vel potius vulgo, plebi (vide ad Tac. Ann. I, 76, n. 5); nam addi

tur quam optimo cuique (quoniam et justa erat), et duplex est h. I. ejusdem vocis (gratior) constructio, ut sæpe apud Tacitum; vide ad Tacit. Ann. I, 7, n. 23.

4. Longinquitate potestatem dominantem (ut IV, 24, diuturnitate temporis nimiam, non civilem, sed pæne regiam ) intra anni coegisset spatium; vide ad XXXII, 2, n. 4. Magno opere; vide ad III, 18, n. 3.

5. Nam etsi tenuerit lex Æmilia eos censores, quia bis de illorum magistratu sciverit populus, primum comitiis censoriis, ut censuram in quinquennium obtinerent, deinde legem ferente Emilio dict. ut obtinerent in XVIII menses: itaque videri latam hanc legem in eos tantum censores, qui tum fuerint; Sigonius. Glareanus hic aliquot verba intercidisse putabat.